Oriyentalizm: Şərqə dair tədqiqatlar müstəmləkəçilik siyasətinə xidmət edirmi?

Siz buradasınız: Əsas səhifə »» Şərhlər »»

0 şərh Yazı aralığı+- AFont Ölçüsü+- Çap

 11390

Yazı aralığı+- AFont Ölçüsü+- Çap

9.03.2013 10:00

Bakı, 9 mart 2013 – Newtimes.az

Elmin siyasətə xidmət etməsi müasir dövrdə qəbul olunan reallıqdır. Məhz müasir dövrdə humanitar və texnoloji inkişaf dünyanın güc mərkəzləri tərəfindən siyasi maraqlar dairəsində müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Bu iddianın bariz nümunələrini Şərqə dair aparılan tədqiqatlarda da görmək mümkündür.

Şərqə dair tədqiqatlar ümumi elmi ədəbiyyatda oriyentalizm adlanır. Coğrafi və siyasi bölgü olaraq Şərq dünyası, mozaik mahiyyətə malikdir. Bu məqalədə sadəcə müsəlman şərqi kontekstində bir elm olaraq oriyentalizmin siyasi mahiyyətinə baxmağa çalışacağıq.

Oriyentalizm, müsəlman Şərq mədəniyyətini din, ədəbiyyat, dil, fəlsəfə, incəsənət və s. aspektlərdən tədqiq edən İslam dünyası haqqında Qərb yanaşma tərzinə malik elmi cərəyandır. Belə ki, ilk dövrlərdən etibarən islam dininin meydana gəlməsi avropalı xristianlar üçün qəbul edilməz bir həqiqət və ciddi təhlükə idi. Avropalılar, XII əsrdən etibarən artan ticarət və işğallar nəticəsində islam haqqında ətraflı məlumatlar almağa başladılar. XV əsrdən isə oriyentalizm, müstəqil elmi ixtisas olaraq formalaşmağa başladı. Başda Monteskyu olmaqla Marks, Veber, Hegel kimi mütəfəkkirlər, Renan, Qoldzer, Gibb, Lyus, Səid və s. tədqiqatçılar tərəfindəm bu sahədə böyük elmi ədəbiyyat yaradıldı. İlk ərəb dili kafedrası 1539-cu ildə alim Qulliyam Postel tərəfindən College de France-da quruldu.

İslam və müsəlman xalqları haqqında Avropada ciddi və sistemli tədqiqatlar orta əsrlərdən başlayaraq aparılmağa başlanmışdır. Digər tərəfdən bu elmi mübadilə nəticəsində ərəblərin mənimsədikləri antik, qədim şərq və ərəb-müsəlman ənənələri, Əndəlüs vasitəsilə Avropaya yayılırdı (1). Bütün bu tədqiqatlar elmi obyektivlik mahiyyəti daşımaqla bərabər, istifadə olunma məqsədləri baxımından siyasi mahiyyətə də malik idi. Məhz bu sahədə aparılan bütün əksər tədqiatlarda, inkişaf etmiş "ağ avropalıların” daha az inkişaf etmiş şərqliləri sivilizasiyaya istiqamətləndirmə vəzifəsi əsas kateqoriya kimi qəbul olunurdu.

Siyasi arxa plan

Fələstin əsilli məşhur Amerikalı tədqiqatçı Edvard Səidin 1978-ci ildə nəşr etdirdiyi "Oriyentalizm” əsəri, Qərbdə Şərqə dair aparılan tədqiqatların, "məsum” elmi məlumatlardan daha çox Qərbin Şərqə dair hegomoniya istəklərinə xidmət etdiyi düşüncəsini arqumentlərlə ortaya qoydu. Səidə görə Qərb, iqtidar münasibətlərindən hərəkət edərək özünü müəyyən etmək, müstəmləkə niyyətlərini haqlı göstərmək və bu məqsəd ilə özünə sərf edəcək şəkildə Şərq fenomenindən istifadə edir.

"Mən və başqası” kateqoriyasından yola çıxaraq özünü dünyanın mərkəzinə yerləşdirən Qərb, Şərq-Qərb əlaqələri kontekstində özünün Şərqə dair istəklərini, siyasət, humanitar və texniki elmlərdən tutmuş incəsənətə qədər həyatın bütün sahələrində tətbiq etmişdir. Şərq ilə Qərb arasında hər sahədə ciddi müxtəliflik mövcuddur. Belə ki, Qərb, rasional təfəkkür qabiliyyəti nəticəsində insanlığın ən inkişaf etmiş mərhələsini təmsil edir. Şərqin isə, rasional təfəkkürə malik olmayaraq müstəqil şəkildə öz inkişafını həyata keçirməsi mümkün deyildir. Bu məqsədlə Qərb, Şərq üzərində idarə etmə hüququna malikdir. Xüsusilə XIX əsrdən etibarən, Qərbin Şərqdə həyata keçirdiyi müstəmləkə və işğal bu idarə etmə hüququnun, özünü haqlı görmə təşəbbüslərinin nəticəsindədir (2).

Müasir dövrdə Şərqə dair elmi məlumat zənginliyi nəticəsində, Qərbin radikal siyasətinin müstəmləkəçilik niyyətlərindən əl çəkmədiyini, beynəlxalq münasibətlərdə cərəyan hadisələr göstərir. Belə ki, II dünya müharibəsindən sonra ABŞ-ın hegomon güc olması ilə, ideoloji təbliğat mərkəzləri bu gücə tabe oldu. Bununla bərabər İsrailin qurulması və böyük enerji yataqlarının nəzarət altına alınması ABŞ-ın Orta Şərq siyasətinin əsasını təşkil etdi. Məhz Orta Şərq Tədqiqatları Mərkəzi, Orta Şərq İnstitutu, Şərq Tədqiqatları adları altında qurulan elmi beyin mərkəzləri siyasi məqsədlər üçün hər zaman elmi-hərbi məlumat mənblələri funksiyasını yerinə yetirir.

Digər tərəfdən məşhur 11 sentyabr hadisəsindən sonra "terrorist müsəlman” təbliğatı daha da yayıldı. İslamın terrorizm ilə bərabər tutulması, Avropada meydana gələn karikatura krizləri, "müsəlmanların məsumiyyəti” kimi filmlərin çəkilməsi və tətbiq olunan irqçi siyasət tərzləri, oriyentalizm ilə birbaşa bağlıdır. Belə ki, oriyentalizm nəticəsində İslam və müsəlmanlar barəsində səhv məlumatların yayılması eyni zamanda islamafobiyanın da meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Məhz Samuel Hantinqtonun: "Dünya siyasətinin gələcəkdəki əsas mövzusu, Qərb və başqaları arasındakı konflikt və Qərbli olmayan sivilizasiyaların Qərb gücünə və dəyərlərinə qarşı gəlmələri olacaqdır”(3) fikri də bu kontekstdə anlaşılmalıdır.

Məsələn, İraq işğal edilərkən ABŞ və müttəfiq orduları tərəfindən muzey və kitabxanaların yağmalanması, yandırılması və daşınaraq aparılması müasir tarixin silinməz səhifələrindəndir. Təsadüfi deyildir ki, müxtəlif vaxtlarda İslam dünyasından daşınan əlyazmalar və incəsənət əsərləri hal-hazırda Ermitaj, Luvr və Britaniya muzeyi kimi məşhur muzeylərdə sərgi olaraq nümayiş etdirilir.

İki ildən artıqdır ki "Ərəb Baharı” adlanan hərbi-siyasi təlatümlərin baş verməsi və xarici qüvvlərin bundan istifadə etmələrini müəyyən aspektdən oriyentalizm əsaslı müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirmək olar. Belə ki, regiondakı neft və qaz ehtiyatları, dünya siyasətinə təsir edən nüfuzlu dövlətlərin regiona dair siyasi və iqtsiadi maraqları da region ölkələrinin daxili və xarici siyasətini şəkilləndirməkdədir. Məhz bu regionda davamlı olaraq konfliktlərin çıxması və çıxarılması, bu regiona hakim olmağa çalışan qlobal güclərin də istəklərinə cavab verir.

Nəticədə oriyentalizm, Şərqə dair elmi tədqiqatların məcmu adı olmaqla bərabər, müstəmləkəçilik siyasəti baxımında da funksional rola malikdir və hazırda da bu reallıq davam edir. Bu mənada oriyentalizm, eyni zamanda lazım gəldiyində Şərqə dair Qərbin müstəmləkə siyasətinin elmi arxa planını təşkil edir.

Dr. Rəşad İlyasov

Ədəbiyyat