NEWTIMES

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Rusiya Federasiyasına səfəri Suriyanın İdlib əyalətində vəziyyətin gərginləşməsi fonunda baş tutdu. Əslində, məhz orada cərəyan edən hadisələrdən sonra Türkiyə lideri Vladimir Putinə zəng edib, görüşmək lazım gəldiyini ifadə edib. Rusiya Prezidenti də onu ölkəsinə səfərə dəvət etdi. Bu səfərin bir sıra aspektdən əhəmiyyətli olduğu aydın oldu. Tərəflər geosiyasi məsələlərlə yanaşı, hərbi sahədəki əməkdaşlıqla da bağlı müzakirələr aparıblar. O cümlədən masada Rusiyanın müasir döyüş təyyarələrinin Türkiyəyə satılması imkanları olub. Bunun fonunda, təbii ki, İdlib məsələsi ciddi müzakirə edilib. Bütövlükdə Moskva və Ankara anlaşıblar. Maraqlıdır ki, konkret detalları dövlət başçıları açıqlamayıblar.

ABŞ, Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, İtaliya, Yaponiya və Kanadanın üzv olduğu "Yeddilər qrupu"nun builki zirvə görüşünün gərgin keçəcəyi öncədən məlum idi. Çünki qlobal miqyasda o qədər çoxlu anlaşılmazlıq, ziddiyyətlər və münaqişələr mövcuddur ki, onların asan həllini gözləmək sadəlövhlükdür. Bundan başqa, artıq dünyada G7-ni hər şeyə qadir qüdrətli təşkilat kimi qəbul etmirlər. Rusiya Prezidenti V.Putin açıq ifadə edib ki, daha böyük təşkilat da var – G20! Dünyanın aktual məsələlərini orada müzakirə etmək daha konstruktivdir. Yəni G7-yə daxil olan ölkələrin iradəsi bütün dünya üçün məcburi deyil. Qlobal səviyyədə olan problemlərin məzmunu da onu göstərir ki, real həll üçün ciddi çalışmalar gərəkdir. Dünyada söz sahibi olan bir neçə dövlətin birgə fəaliyyəti zəruridir.

Ekspertlərin qənaətinə görə, Brüssel bir sıra geosiyasi məsələlərdə daha fəal və müstəqil mövqe tutmağa başlayır. Buna nümunə olaraq Avropa İttifaqının Böyük Britaniya və Rusiya siyasəti göstərilir. Lakin Brüsselin bu dövlətlərin hər biri istiqamətində mövqeyi fərqlidir. Böyük Britaniya ilə bağlı "Breksit" məsələsi aktualdırsa, Rusiya istiqamətində problemlər çoxdur. Londona münasibətdə Brüssel "ağrısız boşanma"nın yollarını axtarırsa, Moskva ilə daha ciddi və daha çox məsələlərdə fikir ayrılığı vardır. Söhbət Aİ-nin, ümumiyyətlə, Rusiya ilə əməkdaşlıq edib-etməməsindən gedirsə, Böyük Britaniya ilə "Breksit"dən sonra da sıx əməkdaşlıq üsullarından gedir. Yəni London amili Avropanın bütövlüyü məsələsidirsə, Rusiya ən yaxşı halda "mehriban qonşu" kimi Aİ-yə lazımdır. Bu mövqe kontekstində Aİ-nin Böyük Britaniya və Rusiya siyasətinin bəzi incəlikləri üzərində dayanmaq istərdik.

Rusiyanın dövlət başçısının Fransaya səfərində qlobal miqyasda aktual olan məsələlərlə yanaşı, ikitərəfli münasibətlərlə də bağlı müzakirələr aparılıb. Yayılan informasiyalara görə, Rusiya və Fransa prezidentləri müzakirələrdə ciddi razılıqlar əldə edə bilməyiblər. Ancaq müzakirələr çox sayda məsələni əhatə edib. Bundan başqa, E.Makronun "Yeddilər" qrupu ilə bağlı V.Putinə dolayısı ilə etdiyi təkliflər lazımi səviyyədə qarşılıq görməyib. Yaxın Şərqdəki münaqişələrin həllində Moskva və Parisin mövqeyindəki fərqlər qalmaqdadır. Bütün bu məsələlərin fonunda Rusiya-Fransa münasibətlərinin geosiyasi kontekstdə analizi üzərində dayanmağa ehtiyac vardır.

Hər bir insanın öz həyat yolu vardır. Öz xalqı, dövləti üçün durmadan çalışan insanlar həmişə böyük nüfuz sahibi olublar. Onlar yalnız dünyaya gəldikləri ailə üçün deyil, bütövlükdə cəmiyyət üçün qiymətlidirlər. Mehriban xanım Əliyeva məhz bu statusda olan Azərbaycan qadını, nüfuzlu ictimai-siyasi xadimdir. Yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik ziyalı ailəsində dünyaya gələn Mehriban xanım Əliyeva həyat təcrübəsi ilə sübut edir ki, Azərbaycan qadını dünya əhəmiyyətli fəaliyyət göstərə, bir-birindən parlaq uğurlara imza ata bilər. Sosial-mədəni həyat sferalarında çoxsaylı təşəbbüslər göstərən, səmərəli layihələr həyata keçirən Azərbaycanın birinci xanımı öz fəaliyyəti ilə bir nümunəyə çevrilib. Mehriban xanım Əliyeva Azərbaycanda birinci xanım ənənəsini yaratmaqla cəmiyyətə və dövlətçiliyə böyük töhfə verir. Bu, Mehriban xanım Əliyevaya həm bir qadın olaraq daha yüksək sosial statusda özünü təsdiq etmək, həm də, ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını üçün bir nümunəyə çevrilmək imkanı verib. Bu müddəa kontekstində Mehriban xanım Əliyevanın genişmiqyaslı məhsuldar fəaliyyəti üzərində ətraflı dayanmağa ehtiyac görürük.

Enerji siyasəti dünya üçün strateji əhəmiyyətli bir faktordur. Hazırda böyük dövlətlər enerji sahəsində üstünlüyü ələ almaq naminə ciddi mübarizə aparırlar. Son dövrlərdə bu mübarizə o dərəcədə intensivləşib ki, qlobal miqyaslı ciddi böhranların meydana gəlməsini daha çox məhz həmin faktorla əlaqələndirirlər. Konkret olaraq, ABŞ dünyanın enerjidaşıyıcıları ilə zəngin olan böyük dövlətlərilə kəskin rəqabətdədir. Bu kontekstdə Amerika daha çox Rusiya, Aİ, Səudiyyə Ərəbistanı, Venesuela, İran, Meksika və digər ölkələrin enerji siyasətinə ciddi təsir göstərməyə cəhd göstərir.

Mütəxəssislər dünyada cərəyan edən geosiyasi proseslərə vahid nəzəri-elmi bucaq altında yanaşmaqla hansı qlobal trendlərin üstünlük təşkil etdiyini aydınlaşdırmağa çalışırlar. Məsələyə, adəti üzrə, meydana gələn risklər və təhlükələr prizmasından nəzər salınır. Bu əsasda təhlükəsizlik sisteminin formalaşdırılması ilə əlaqədar müxtəlif təkliflər irəli sürülür. Onların sırasında "Böyük Avrasiya" ideyası da mövcuddur. Bu geniş məkanda yeni geosiyasi nizam yaratmaq və uyğun təhlükəsizlik sistemi formalaşdırmaq təklif olunur. Əlbəttə, maraqlı yanaşmadır. Prinsip etibarilə, müasir dünya nizamının yaradılması olduqca aktual məsələ sayılır. Ancaq onun necə reallaşması başqa mövzudur və konkret mexanizmlərin işlənməsini tələb edir.

Keçən əsrin ortalarında beynəlxalq münasibətlər sistemini tənzimləmək üçün mexanizmlər axtarıldı. Onların sırasında 1955-ci ildə təsis edilmiş Qoşulmama Hərəkatının öz yeri vardır. Bu təşkilatın rəsmən yaradılmasını 1961-ci il Belqrad Konfransına aid edirlər. Bütün hallarda təşkilatın başlıca vəzifəsi kimi qlobal miqyasda sülh, əmin-amanlıq, dinc yanaşı yaşama, ədalətli əməkdaşlıq prinsiplərinin bərqərar olması göstərilir. Təcrübə göstərir ki, dünyanın belə bir təşkilata ciddi ehtiyacı mövcuddur. Doğrudur, "soyuq müharibə"dən sonra bir müddət Qoşulmama Hərəkatına sanki maraq azaldı. Ancaq proseslərin gedişi göstərdi ki, əksinə, XXI əsrdə beynəlxalq aləmin bu hərəkata daha çox ehtiyacı olacaq. Bu səbəbdən indi həmin təşkilatın güclənməsində maraqlı olan ölkələr çoxdur. Bu ildən Qoşulmama Hərəkatında sədrlik iki il müddətinə Azərbaycana keçir. Bu hadisə kontekstində Qoşulmama Hərəkatının fəaliyyətinin geosiyasi aspektinin geniş təhlilinə ehtiyac görürük.

Yaxın Şərqin hazırda ən həssas problemi olan Suriya məsələsinin həllinin sonu görünmür. Son zamanlar ekspertlər əsas olaraq üzərində ABŞ və Türkiyənin işlədiyi təhlükəsizlik zonasının yaradılması şansından bəhs edirlər. Tərəflər artıq bir sıra məsələlərdə ortaq mövqeyə gəliblər. Hətta yaxın günlərdə birgə fəaliyyət mərkəzinin işə başlaması da gözlənilir. Lakin bununla problemin həll ediləcəyini gözləmək doğru olmazdı. Ankara və Vaşinqton təhlükəsizlik zonası ilə bağlı prinsipial punktlarda razılığa gələ bilmirlər. Əsas maneə Suriyadakı terror qruplarını Amerikanın müdafiə etməsi ilə bağlıdır. Konkret olaraq kürdlərin radikal təşkilatları olan PYD/YPG-ni Vaşinqton müdafiə etməkdədir. Türkiyə isə terrorçuların Fərat çayının şərq sahilindən uzaqlaşdırılacaqlarını qətiyyətlə ifadə edir. Bu proseslərə bütövlükdə geosiyasi dinamika çərçivəsində yanaşdıqda, maraqlı mənzərə alınır. Həmin aspektdə "Suriya düyünü"nün çözülməsinin geosiyasi konteksti üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Xəzər hövzəsinin qlobal geosiyasət üçün əhəmiyyəti haqqında ekspertlərin fikirləri mövcuddur. Bu məkanda hövzənin təhlükəsizliyi ilə paralel olaraq əməkdaşlıq məsələsinin də həllinin vacibliyi vurğulanır. 2018-ci ildə Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı sənədlər qəbul ediləndən sonra qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq imkanları da artdı. Həmin aspektdə Xəzər İqtisadi Forumu bir əməkdaşlıq formatı kimi maraq doğurur. Türkmənistanda keçirilən Birinci İqtisadi Forumda Xəzəryanı ölkələrin yüksək səviyyəli təmsilçiləri ilə yanaşı, bir sıra dövlətlərdən qonaqlar da iştirak ediblər. Bu onu göstərir ki, belə əməkdaşlıq formatı qlobal səviyyədə ciddi dəstək qazana bilər. Forumda səsləndirilən fikirlərin prizmasından bu tezis kifayət qədər inandırıcı görünür. Həmin çərçivədə Xəzər İqtisadi Forumunun geosiyasi, iqtisadi və təhlükəsizliyin təmini aspektlərində təhlili üzərində geniş dayanmaq istərdik.