NEWTIMES

Almaniya Federativ Respublikasının Kansleri Angela Merkelin Cənubi Qafqazın hər üç ölkəsinə səfərini ekspertlər fərqli aspektlərdən qiymətləndirirlər. Burada əsasən təhlükəsizlik məqamına diqqət yetirilir. Lakin A.Merkelin Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda fərqli məsələləri müzakirə etdiyi də vurğulanır. Buna baxmayaraq, Almaniyanın "dəmir ledi"sinin bu ölkələrə yanaşmasında ortaq bir məqam da var. Kansler hər üç dövlətə ənənəvi "eyni qəlib" çərçivəsində yanaşdığını nümayiş etdirdi. Təəssüf ki, təcavüzkarla onun qurbanına yenə də eyni qəlibdə baxıldı. Lakin indi vəziyyət öncəki dövrlərdən xeyli fərqlənir. Azərbaycan sürətlə inkişaf edir, beynəlxalq aləmdə nüfuzu artır, Ermənistan isə geosiyasi və iqtisadi ziddiyyətlərin içində çapalayır. Bütün bunların fonunda A.Merkelin regiona səfərinin bir sıra geosiyasi və təhlükəsizlik aspektləri üzərində dayanmaq maraqlı olardı.

Dünya miqyasında geosiyasi dinamika o dərəcədə mürəkkəbləşib ki, gənc müstəqil dövlətlərin suverenliyi və inkişaf perspektivləri ciddi nəzəri-praktiki problemə çevrilib. Mütəxəssislər bütün bunları nəzərə alaraq bir sıra dövlətlərin, məsələn, Ermənistanın müstəqil dövlətçiliyinin baş tutmadığını yazırlar. Onlar hesab edirlər ki, müstəqil dövlət quruculuğu çoxlu sayda ciddi faktorun vəhdəti sayəsində baş tuta bilər. Həmin çərçivədə Azərbaycanın Cənubi Qafqazın lider dövləti olaraq qəbul edilməsi çox aktual nəzəri və praktiki faktor kimi diqqəti çəkir. Şübhəsiz, məsələnin bu aspekti geniş araşdırılmalıdır. Çünki Azərbaycan özü üçün çox çətin olan geosiyasi mənzərəni ardıcıl atdığı addımlarla tamamilə yeniləşdirə bildi. Bir zamanlar Azərbaycanı qəbul etmək istəməyən böyük dövlətlər indi onunla əməkdaşlığı genişləndirmək planları üzərində çalışırlar. Bu səviyyəyə asan gəlinməyib. Ölkə rəhbərliyinin həyata keçirdiyi müstəqil dövlət quruculuğu kursu əsas rol oynayıb. Müasir geosiyasi kontekstdə bu kimi məqamlar üzərində daha geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Amerika administrasiyasının dünyanın bir çox ölkəsi ilə münasibətlərində gərginlik yaratmaqda davam etdiyini artıq mütəxəssislər etiraf edirlər. Onlar Prezident Donald Trampın "İlk öncə Amerika" tezisinin meydana gətirdiyi çətinlikləri qəbul etmək məcburiyyətindədirlər. Almaniya, Rusiya, Çin, Türkiyə, İran, Şimali Koreya və digər dövlətlərlə münasibətlərin böhrana uğradığı faktdır. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, burada başlıca hədəf Çindir. Çünki məhz bu ölkə Amerikanın dünya ağalığına qarşı ən ciddi təhlükədir. Bunun fonunda Vaşinqton digər böyük güclərə qarşı da bəzən məntiqi izahı çətin olan addımlar atmaqdadır. Bu bağlılıqda ekspertlərin diqqətini ən çox Türkiyə-ABŞ münasibətləri cəlb edir. Bu mövzu ətrafında çoxlu sayda spekulyativ tezislər irəli sürülür. Onlar əsasən Türkiyəni reallıqdan uzaq təqdim etməyə çalışırlar. Problemin daha geniş və dərindən analizi isə tamamilə fərqli faktları ortaya qoyur. Biz bu aspektdə ABŞ-Türkiyə münasibətlərindəki gərginliyin geosiyasi səbəbləri üzərində dayanmaq istərdik.

Rəsmi Vaşinqtonun İrana qarşı sanksiyalar bərpa etməsinin əks-sədası davam edir. Bir sıra böyük dövlətlər, o cümlədən Avropa İttifaqı ölkələri çətin vəziyyətlə üz-üzə qalıblar. Hazırda supergüclər arasında bu sanksiyalarla bağlı müzakirələr davam edir. Avropanın bir sıra şirkətləri İranı tərk edirlər. Bəziləri isə bütün risklərə rəğmən, orada qalırlar. Rusiya ənənəvi olaraq bu sanksiyalara qoşulmur. Türkiyə-ABŞ münasibətlərində də İrana qaşı sanksiyalar daha təsirli rol oynamağa başlayır. Bütövlükdə Yaxın Şərq bu addımın ciddi təsiri altında düşməkdədir. Və bu, yalnız iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır. İndi ekspertlər təhlükəsizlik istiqamətində də gözlənilməz addımların ola biləcəyini istisna etmirlər. Bir sıra mətbu nəşrlər bu bağlılıqda İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun gizli surətdə Misirə gələrək dövlət başçısı Əbdülfəttah əl-Sisi ilə görüşməsini vurğulayırlar. Bütün bu proseslərin fonunda Amerika Prezidenti Donald Trampın xüsusi qeydlə "Cənub qaz dəhlizi"ni sanksiyalardan kənarda saxlaması son dərəcə ciddi əhəmiyyət kəsb edən tarixi hadisədir. Mütəxəssislər bunun iqtisadi, siyasi, geosiyasi və təhlükəsizlik aspektlərini analiz edir, müəyyən proqnozlar verirlər. Biz məsələnin bu aspekti üzərində geniş dayanmağı lazım bildik.

Uzun illərin gərgin müzakirələrindən sonra beş Xəzəryanı ölkə Qazaxıstanın Aktau şəhərində Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı çox mühüm sənəd imzaladılar. Bu hadisəyə bir sıra dövlət başçıları tarixi qiymət verdilər. Mütəxəssislər və kütləvi informasiya vasitələri də baş verənlərə böyük maraq göstərdilər. Qərb mətbuatı əldə edilən razılıqları daha çox "siyasi mövqe"dən dəyərləndirməyə çalışır. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və başqa ölkələrin bəzi nəşrləri Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşməsini Rusiyanın böyük qələbəsi kimi təqdim etməyə cəhd göstərirlər. "The Guardian", "Le Monde", "The New York Times" və başqa nəşrlərdə imzalanan Konvensiyanın Moskvaya verə biləcəyi geosiyasi dividendlərdən bəhs edilir. Ancaq, bizcə, hadisə daha geniş kontekstdə əhəmiyyət kəsb edir. Onu hansısa bir region dövlətinin uğuru kimi təqdim etmək reallığa uyğun deyil. Bu məqamı nəzərə alaraq Aktau sammitinin geosiyasi, mədəni, ekoloji, iqtisadi və energetik əhəmiyyəti üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Rusiyanın bir qrup siyasətçisi, analitik və ekspertlərinin Azərbaycana səfəri və sonra Cocuq Mərcanlıda keçirilən konfransda iştirakı geniş əks-səda doğurub. Ermənistan KİV-i və Rusiyanın bir sıra mətbu nəşrləri bu hadisəyə çox ekstremist reaksiya verib. Bir erməni jurnalisti həmin prosesin aktiv iştirakçılarından olan rusiyalı filosof və sosioloq, Beynəlxalq Avrasiya Hərəkatının lideri Aleksandr Duqindən müsahibə götürüb. Əslində, bu, həqiqəti aydınlaşdırmaq məqsədi ilə götürülən müsahibə olmayıb, daha çox A.Duqini ittiham etmək məqsədi güdürdü. Ancaq rusiyalı filosof ustalıqla həqiqəti elə çatdırıb ki, qarşı tərəfin susmaqdan başqa yolu qalmayıb. Eyni zamanda, müsahibədə A.Duqin Cənubi Qafqazın geosiyasi mühiti üçün böyük əhəmiyyəti olan bir sıra fikirlər ifadə edib. Onları təhlil etməyə ciddi ehtiyac duyuruq.

Bir çox ekspertlər, dünyanın aparıcı siyasi təhlil mərkəzləri müasir dünya düzənini xarakterizə etməyə çalışırlar. Onların qiymətləndirmələri bir sıra hallarda kəskin fərqlənir. Bəzən bir-biri ilə daban-dabana zidd proqnozlar verilir. Bu cür vəziyyət hər şeydən öncə ona dəlalət edir ki, hazırkı dönəmdə qlobal dünya düzəni haqqında konkret mövqe yoxdur. Onun kökü isə dünyanın qarışıq və ziddiyyətli geosiyasi situasiyada olmasındadır. Mütəxəssislər bu kimi ziddiyyətlər kontekstində müasir dünyanın geosiyasi nizamını xarakterizə etməyə cəhd göstərirlər. O cümlədən geosiyasi termin kimi dəbdə olan "liberal dünya nizamı"nın özəllikləri haqqında fikir yürüdülür. Ümumiyyətlə götürdükdə, problemin bu aspekti asan izah edilən deyil. Onun üzərində daha geniş kontekstdə dayanmaq zərurəti vardır.

Çağdaş dünyamızın mürəkkəb və ziddiyyətli prosesləri fonunda müstəqil dövlət quruculuğu böyük zəhmət və uzaqgörənlik tələb edir. Azərbaycan təcrübəsi bu baxımdan digərləri üçün nümunədir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu müstəqil və demokratik dövlət quruculuğu kursu sürətlə yeniləşən dünyanın tələblərinə cavab verir. Prezident İlham Əliyev həmin kursu daim inkişaf etdirir və şəraitə uyğun olaraq yeniliklər həyata keçirir. Mütəxəssislər bu kontekstdə Azərbaycanda keyfiyyətcə yeni inkişaf modelinin reallaşdırıldığı qənaətindədirlər. Bu barədə Baş nazir Novruz Məmmədov hökumətin "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2018-ci il üçün iş planı"nda nəzərdə tutulmuş məsələlərə dair aidiyyəti qurumların iştirakı ilə keçirilən iclasında fikir ifadə edib. Azərbaycan müstəqil dövlət quruculuğunun bütün istiqamətlərində əldə etdiyi nailiyyətləri davam etdirir və yeni keyfiyyətli inkişaf modelinin reallaşdırılmasına başlanıb. Bu prosesin daxili və xarici siyasət aspektlərində bir sıra mühüm məqamlarının geniş təhlilinə zərurət var.

Hazırda dünyada sürətli və mürəkkəb geosiyasi proseslərin getdiyini mütəxəssislər açıq etiraf edirlər. Meydana çıxan yeni faktorların bütövlükdə bəşəriyyəti hara aparacağını proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Lakin bu proses konkret dövlətlər arasında münasibətlərin məzmununa da ciddi təsir göstərir. Bu bağlılıqda terrorçu qruplaşma ilə əlaqədə adı keçən amerikalı keşiş Endryu Bransona görə Amerika ilə Türkiyə arasında yaranmış ziddiyyətlər diqqəti çəkir. Belə görünür ki, Vaşinqton pastor uğrunda ciddi mübarizəyə girişib. Nəyin bahasına olur-olsun bu adamı həbsdən qurtarmaq fikrindədir. Bu zaman özünün oxşar situasiyalarda saymazyana davranmasını nəzərə belə almır. Amerika yalnız tələb etməyi bacarır. Nəticədə, Ankara sərt şəkildə Donald Trampa rədd cavabı verib. İndi keşiş ev dustaqlığındadır. Onun məhkəməsi davam edir. Türkiyə rəhbərliyi əsas qərarı məhkəmənin verəcəyini dəfələrlə bildirib. Bununla yanaşı, bir neçə inkişaf etmiş dövlətin başçıları İstanbulda görüşmək qərarına gəliblər.

Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğu kursu digər ölkələr üçün nümunəvi modeldir. Bununla bağlı dəfələrlə yüksək səviyyələrdə fikir bildirilib. Ölkə rəhbərliyi bütün sahələr üzrə demokratik, şəffaf islahatlar siyasətini dönmədən həyata keçirməkdədir. Bu kontekstdə əhalinin sosial təminatı üzrə proqramların da yüksək səmərəliliklə reallaşdığını vurğulamaq gərəkdir. Avqustun 1-də dövlət başçısının iştirakı ilə Lökbatan qəsəbəsində Qarabağ, Böyük Vətən müharibələri, Çernobıl əlillərinə və şəhid ailələrinə mənzillərin və avtomobillərin verilməsi mərasimi ekspertlər tərəfindən həmin aspektdə gözəl nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilir. Bu hadisəyə bütövlükdə ölkə rəhbərliyinin həyata keçirdiyi müstəqil dövlət quruculuğu aspektində yanaşmaq daha doğrudur. Həmin siyasətin əsasını Ulu Öndər Heydər Əliyev qoyub. Hazırda Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Bu tezisi həm daxili, həm də xarici siyasətlə bağlı ifadə etmək mümkündür. Məsələnin həmin cəhəti üzərində daha geniş dayanmaq zərurəti vardır.