NEWTIMES

Türkiyədə konstitusiya dəyişiklikləri barədə referendumun nəticələri fonunda analitiklər geosiyasi dinamikanın dəyişməsi ilə bağlı təhlillər aparmaqda və proqnozlar verməkdədirlər. Bir sıra mütəxəssis hesab edir ki, Ankara bütövlükdə dünya siyasətində daha aktiv yer tutmağa doğru gedir. Bu mənada səsvermənin nəticəsi müsbət qiymətləndirilməlidir. Başqa qisim ekspertlər isə Türkiyəyə qarşı Qərblə Rusiyanın birgə hərəkət etməsi üçün zamanın gəldiyini qeyd edirlər. Bunlarla yanaşı, müasir mürəkkəb geosiyasi mərhələdə nəticələr çıxararkən bir qədər ehtiyatlı olmağa üstünlük verən analitiklər də vardır. Hər bir halda, Türkiyənin qlobal geosiyasətdə oynadığı yeni rolu açıq görünür. Bunun fonunda regional və qlobal miqyasda Ankaranın fəallığı arta bilərmi?

Amerikanın yeni administrasiyasının bütövlükdə fərqli siyasət yeridəcəyini öncədən proqnozlaşdırırdılar. Prezident Donald Trampın bir sıra dövlətlərin başçıları ilə söhbətləri, müəyyən beynəlxalq məsələlərlə bağlı verdiyi bəyanatlar, ölkə daxilində atmaq istədiyi addımlar bu cür proqnozların əsaslı olduğunu ortaya qoyurdu. Bu proseslərin fonunda Amerika dövlətinin başçısının Rusiya XİN rəhbərindən sonra Türkiyə Prezidenti ilə aparacağı müzakirələrin məzmunu böyük maraq doğururdu. Vaşinqtona Çindən gedən Rəcəb Tayyib Ərdoğan D.Trampla görüşdən narazı qalmasa da, razı da görünmədi. Tərəflər açıq, konkret danışıblar. Türkiyə Prezidenti Trampın kifayət qədər konkret fikir bildirən, onu açıq deyən bir siyasətçi olmasını ayrıca qeyd edib. Lakin prinsipial mövqe nümayişinə gəldikdə isə, məsələn, ekspertlər belə bir məqama diqqət yetiriblər ki, tərcüməçi Ərdoğanın "terror təşkilatı YPG" sözünü sadəcə "YPG" kimi ingiliscəyə çevirib. Bu o deməkdir ki, Vaşinqtonla Ankara arasında Suriyadakı qruplarla bağlı fikir ayrılığı qalmaqdadır. Qlobal geosiyasi məsələlərdə də tərəflərin mövqelərində fərqlər mövcuddur. İlk olaraq Yaxın Şərqlə əlaqədar onlar arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsi gözləniləndir.

Səudiyyə Ərəbistanının paytaxtında Ərəb-İslam-Amerika sammiti keçirilib. Tədbirdə dünyanın müxtəlif ölkələrinin liderləri iştirak ediblər. Sammitdə beynəlxalq terrorla mübarizə əsas müzakirə mövzusu olub. Amerika Prezidenti Donald Tramp çıxışı zamanı bir sıra tezislər irəli sürüb. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası rəhbərinin müavini Novruz Məmmədov bununla bağlı öz müsahibəsində qeyd edib ki, əslində, söhbət ABŞ rəhbərliyinin bütövlükdə xarici siyasətə korrektələr etməsindən gedir. O cümlədən Donald Tramp artıq Amerikanın başqa dövlətlərə öz həyat tərzini qəbul etdirməyəcəyini və onlara yardım edəcəyini bəyan edib. Bu, təbii ki, maraqlıdır, eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, onları həyata keçirmək üçün güclü siyasi iradə lazımdır. Çünki indiyə qədər böyük dövlətlər terrorla mübarizədə ikili standartlara üstünlük veriblər. Əhəmiyyətlidir ki, sammitdə Azərbaycan Prezidenti də iştirak edib. Real olaraq, sivilizasiyalar, dinlər və mədəniyyətlər arasında əməkdaşlığın konkret modellərini Azərbaycanın dövlət başçısı bir neçə ildir ki, irəli sürür. Bunların diqqətə alınması ümumən dünya üçün ciddi faydalar verə bilərdi.

İranda prezident seçkisinin nəticələrini ekspertlər maraqla təhlil edirlər. Onlar Həsən Ruhaninin yenidən seçilməsinin verə biləcəyi geosiyasi nəticələr haqqında proqnozlar ifadə edirlər. Lakin mütəxəssislər yekdil mövqedə deyillər. Belə ki, bir sıra ekspertlərə görə, H.Ruhaninin yenidən dövlətin başına keçməsi İranın daha yumşaq mövqe tutmağa çalışacağını göstərir. Bu siyasi lider bütövlükdə islahatçıdır. Ölkənin dünyaya daha geniş açılması tərəfdarıdır. Digər qrup isə əksini söyləyir. Onlar İranın dünya iqtisadi sistemində rəqabəti daha da gücləndirəcəyini deyirlər. Yəni Tehran, faktiki olaraq, Qərbə sərt rəqibdir. Bu səbəbdən, Tehranla münasibətlərdə risklər qala bilər. Bunlardan başqa, məsələyə İranın daxili siyasi reallıqları prizmasından baxmağa üstünlük verənlər də az deyil. Bu ölkədə islahatların aparılması vəziyyəti dəyişə bilər. O halda İranın beynəlxalq miqyasda fəallığı artar ki, bu da yekunda daha sabit vəziyyətin yaranmasına səbəb olar. Hər bir halda, bu məsələlər Donald Trampın Yaxın Şərq turnesi fonunda düşündürücü görünür.

Amerika Prezidentinin müxtəlif sərt bəyanatlar verdiyi bir zamanda Rusiya dövlət başçısı geosiyasi əhəmiyyətli iki ciddi addım atıb. Vladimir Putin Soçidə əvvəlcə Angela Merkel, bir neçə gün sonra isə Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb. Hər iki liderlə Yaxın Şərq və Avrasiya üçün əhəmiyyəti olan məsələlər müzakirə edilib. Almaniya ilə əməkdaşlıq hələlik ciddi maneələrlə üzləşirsə, ekspertlər Rusiya-Türkiyə əlaqələrinin inkişaf imkanlarına ciddi qiymət verirlər. Soçidə Putin-Ərdoğan görüşünün geniş məsələləri əhatə etdiyi və tərəflərin nikbin olduğu bildirilir. İki liderin danışıqları bütövlükdə regionda yeni geosiyasi proseslərə təkan verə bilər. Bu baxımdan məsələnin bu tərəfi üzərində bir qədər geniş dayanmaq istərdik.

Fransada yeni mərkəzçi "İrəli" hərəkatının nümayəndəsinin prezident seçilməsi ekspertlərin bir sıra sualları ortaya atmasına səbəb olub. Bir tərəfdən, E.Makrona Avropa İttifaqının xilaskarı kimi baxılır, digər tərəfdən isə ölkə daxilindəki siyasi mühitin tam durulmadığı qənaəti var. Eyni zamanda, Fransada seçki ilə qlobal geosiyasətdə, o cümlədən ABŞ və Böyük Britaniyada baş verən siyasi proseslər arasında əlaqə axtarılır. Bu kontekstdə E.Makronun qələbəsi ilə D.Trampın seçilməsi və "Brexit" arasında bağlantı görürlər. Bir çox analitiklər isə problemə, ümumiyyətlə, İkinci dünya müharibəsindən sonra Qərb siyasətinin məzmununda gedən dəyişikliklər aspektində baxırlar. Onlar hesab edirlər ki, ikili standartlar siyasəti bu gün Avropada müşahidə edilən siyasi və geosiyasi müəmmaların kökündə dayanan faktorlardandır. Bütövlükdə Fransadakı prezident seçkisinin nəticəsinin qlobal siyasətə ciddi təsir edəcəyi proqnozlaşdırılır.

Çinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən "Yeni İpək Yolu" layihəsinin reallaşmasında bir sıra risklər özünü göstərməkdədir. Böyük bir məkanı əhatə edən həmin proqramda dünyanın çoxlu sayda dövləti iştirak edir. Buna görə də layihənin həyata keçməsi məsələsi qlobal geosiyasətin aktual problemləri ilə sıx bağlı görünür. Mütəxəssislər bu kontekstdə nəqlin alternativ marşrutları məsələsinə ayrıca diqqət yetirirlər. Onların sırasında hazırda daha perspektivlisi Çin-Qazaxıstan-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə istiqaməti hesab olunur. Ekspertlər bunun konkret səbəblərini göstərirlər. Həmin məsələ qlobal geosiyasətin dinamikası prizmasından da aktuallıq kəsb edir. Problemə "Forbes" jurnalında dərc olunan bir məqalənin məntiqi işığında nəzərə salmağa ehtiyac görürük.

Azərbaycan Respublikasının taleyinin müəyyənləşməsində Heydər Əliyevin əvəzsiz rolu olub. Heydər Əliyev həm keçmiş Sovet İttifaqında, həm də Azərbaycanda ən yüksək vəzifələrdə çalışıb. Azərbaycanı indiki iqtisadi, sosial, mədəni inkişaf səviyyəsinə məhz Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi siyasət gətirib çıxarıb. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycanı dünya birliyinin tamhüquqlu üzvünə çevirib, ölkədə əlverişli investisiya mühiti, sahibkarlar üçün münbit şərait yaradıb. Məhz onun sayəsində ölkənin neft sənayesi dirçəlib, neftdən gələn gəlirlər əhalinin rifahına sərf olunub. Heydər Əliyev Azərbaycanı regionda və dünyada aparıcı mövqeyə yüksəldib. 2003-cü ildə dünyasını dəyişsə də onun irsi əbədi yaşayır.

Tarixi təcrübə sübut edir ki, müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrdə dövlət quruculuğu kifayət qədər mürəkkəb prosesdir. İndi ekspertlər bir sıra ölkələrdə müstəqil dövlət quruculuğu işinin baş tutmadığından bəhs edirlər. Azərbaycanda isə Ulu Öndər Heydər Əliyevin yaratdığı müstəqil dövlət quruculuğu modeli zamanın sınaqlarından uğurla çıxaraq, ölkəni bütün sahələrdə tərəqqiyə aparır. Bu prosesin çox müxtəlif aspektləri vardır. Onların hər birini bir məqalədə analiz etmək imkan xaricindədir. Lakin bir sıra mühüm tərəflər mövcuddur ki, bunların üzərində geniş dayanmaq olar. Biz bu məqsədlə Ulu Öndərin dövlət quruculuğu siyasətinin bir sıra müddəalarını təhlil etməyə çalışdıq. Məsələyə dövlət quruculuğunun konkret praktiki şərtləri daxilində yanaşılıb.

Dünyanın iki supergücünün qarşılıqlı münasibətlərindən qlobal geosiyasətin taleyi asılıdır. Bunu ekspertlərin demək olar ki, böyük əksəriyyəti qəbul edir. Çinin dövlət başçısı Si Szinpinin Amerika səfəri də məhz həmin kontekstdə qiymətləndirilir. Mütəxəssislər Donald Trampın seçki ərəfəsi Pekinin ünvanına səsləndirdiyi ittihamlardan sonra iki ölkə arasında əlaqələrin hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyi ətrafında müzakirələr aparırdılar. Çin rəhbərinin ABŞ-a getməsi bu bağlılıqda çoxlu suallar da meydana çıxarıb. Yəni iki böyük dövlət əməkdaşlığı gücləndirirlərmi? Yaxud onlar arasında ziddiyyətlər daha da dərinləşəcəkmi? Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, səfər qeyri-rəsmi xarakter daşıyırdı. Bu səbəbdən dövlət başçılarının apardıqları müzakirələrin daha çox tanışlıq xarakteri daşıdığı və dialoqa hazırlığa xidmət etdiyi bildirilir. Bu proqnoz özünü doğrultmuş kimi görünür.