NEWTIMES

Türkiyə-Almaniya münasibətlərində gərginliyin olduğu hamıya məlumdur. İki ölkə bir sıra məsələlərdə ortaq mövqeyə gələ bilmirlər. Berlin Ankaranı insan haqlarını pozmaqda ittiham edir. Ankara isə Almaniyanın Türkiyə əleyhinə pozuculuq fəaliyyəti aparan dairələri müdafiə etdiyini deyir. Konkret olaraq Türkiyə FETÖ və PKK-ya alman rəsmi məqamların imkanlar yaratdığını ifadə edir. Bundan başqa, Avropa İttifaqına üzvlük məsələsində də iki ölkə arasında müəyyən fikir ayrılıqları mövcuddur. Bütün bunlarla yanaşı, Berlin-Ankara münasibətlərinin inkişaf etməsini zəruri edən başqa geosiyasi faktorlar da vardır. Onlar qlobal və regional xarakterlidir. Bu cür ziddiyyətli situasiyada Türkiyə Prezidentinin Almaniyaya səfər etməsi aktual idi. Üstəlik, Rəcəb Tayyib Ərdoğan Köln şəhərində inşa edilən yeni məscidin açılışında da çıxış etmək imkanı əldə edirdi. Bu isə son illər ona Almaniyada çıxış etməyə mane olanlara yaxşı cavab idi. Bütün bu məqamların fonunda Türkiyə Prezidentinin Almaniya səfərinin geosiyasi konteksti üzərində geniş dayanmaq maraqlıdır.

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsinin nə dərəcədə aktuallıq kəsb etdiyini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Bunu bütün dünya dərk edir. Ancaq, təəssüf ki, Ermənistan rəhbərliyi problemin dinc yolla nizama salınmasının əhəmiyyətini tam anlamaqda ciddi çətinlik çəkir. Xüsusilə Nikol Paşinyan hökuməti münaqişə haqqında ziddiyyətli fikirlər ifadə etməkdədir. Bunun fonunda mətbuatda Vladimir Putinin Bakıya səfər etməsi və dərhal Düşənbədə MDB dövlət başçılarının növbəti toplantısının keçirilməsi ortaya bir sıra maraqlı məsələlər atıb. Ekspertlər Rusiya Prezidentinin Azərbaycan paytaxtında əhəmiyyətli bəyanatlar verməsi ilə N.Paşinyanın Düşənbədə İlham Əliyevlə danışığa can atması arasında bir əlaqənin olub-olmadığını şərh etməyə çalışırlar. Düşənbədə Azərbaycan Prezidenti Ermənistanın baş naziri ilə söhbətə razılıq verib. Buna ermənilər çox seviniblər. Onlar bəzi məsələlər üzrə tərəflərin razılığa gəlməsini irəliyə doğru atılmış addım kimi qiymətləndirirlər. Yaranmış vəziyyətin Vladimir Putinin Bakı səfəri və MDB-nin Düşənbə sammiti fonunda necə göründüyü üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Bu ilin 19-20 sentyabr tarixində Avstriyanın Zalsburq şəhərində Avropa İttifaqı liderlərinin növbəti sammiti keçirilib. Ekspertlər təbirdə təşkilat üçün böyük əhəmiyyət daşıyan bir sıra problemlər üzrə müsbət nəticə əldə ediləcəyinə inanırdılar. Masada isə üç ciddi məsələ vardı: miqrasiya siyasəti, sərhədlərin qorunması və "Breksit". Ancaq bu məsələlərin heç biri üzrə ortaq qənaət əldə edilmədi. Liderlər müzakirələr apardılar və hər biri öz mövqeyində qaldı. Bu cür vəziyyətin bütövlükdə Aİ-nin gələcək taleyinə təsiri ilə bağlı proqnozlar verilir. Onların üzərində bir qədər geniş dayanaq.

Son zamanlar dünyanın böyük gücləri arasında geosiyasi mübarizənin daha da kəskinləşdiyi haqqında müxtəlif informasiyalar yayılır. O cümlədən ABŞ, Rusiya və İran arasında çəkişmələr güclənib. Bu, daha çox Yaxın Şərqdə hiss edilir. Konkret olaraq Suriya məsələsində həmin dövlətlər daha sərt mövqe nümayiş etdirirlər. Son olaraq BMT Baş Assambleyasının 73-cü sessiyasında ABŞ və İran prezidentləri bir-biri haqqında çox sərt ifadələr işlətdilər. Bunun ardınca İranın Əhvaz şəhərində hərbi parad zamanı terror aktı törədildi. Bu kimi qorxulu proseslərin fonunda Cənubi Qafqazda da hadisələrin gedişatı sürətlənib. Türkiyə və Rusiya prezidentləri Azərbaycana səfər etdilər. Nyu-Yorkda N.Paşinyanla H.Ruhani görüşdü. Gürcüstan Rusiyanı qoşunlarını Abxaziya və Cənubi Osetiyadan çıxarmağa çağırdı və s. Bütün bunların kontekstində Cənubi Qafqazda geosiyasi proseslərin başlıca əlamətləri hansılardır? Bu suala cavab üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tarixi çıxışların səhnəsi oldu. BMT Baş Assambleyasının 73-cü sessiyasında siyasi liderlər geopolitik mənzərə üçün ciddi əhəmiyyəti olan məqamları önə çəkdilər. ABŞ, Fransa, Türkiyə, İran və başqa dövlətlərin başçıları dünya üçün aktual məsələlərin həlli ilə əlaqədar öz mövqelərini açıq ortaya qoydular. Ekspertlərin diqqətini çəkən əsas məqam ifadə edilən mövqelər arasında fərqlərin olması idi. D.Tramp, əsasən, Amerikanın maraqlarından, E.Makron alternativ alyansların yaranması ehtiyacından, R.T.Ərdoğan geniş geosiyasi islahatlardan, H.Ruhani isə İran-Qərb münasibətlərinin həssas məqamlarından bəhs etdilər. Bunların hər birinin öz məntiqi vardır. Ancaq ümumi mənzərə belə alındı ki, hazırda dünyada kifayət qədər ziddiyyətlər mövcuddur və vəziyyət getdikcə daha da pisləşir. Bu səbəbdən hamılıqla bir yerdə çıxış yolu tapılmalıdır. Türkiyə Prezidenti bu kontekstdə maraqlı bir model də təklif edib. Həmin model çərçivəsində Təhlükəsizlik Şurasında islahatların aparılması zərurət kimi qarşıya çıxır. Bütün bu məqamların geosiyasi aspektdə analizi üzərində geniş dayanmaq zərurəti mövcuddur.

Avropa İttifaqına üzv olan bir sıra dövlətlərin rəhbərləri son zamanlar həyəcan təbili çalırlar. Onlar Avropada neonasizmin getdikcə genişləndiyindən narahatlıq duyduqlarını açıq ifadə edirlər. İndi vəziyyət o dərəcəyə çatıb ki, Avropanın liderləri ümidlərini 2019-cu ilin mayında keçiriləcək parlament seçkisinə bağlayıblar. Proqnozlara görə, həmin seçkidə radikal və populist mövqeli namizədlərin qalib gəlməsi ehtimalı az deyil. Daha təhlükəli məqamlardan biri kimi isə bir sıra Aİ ölkəsinin rəsmi olaraq radikallığı və ayrı-seçkiliyi müdafiə etməsi göstərilir. Bu aspektdə Şərqi Avropa ölkələrinin adı daha çox çəkilir. Hətta Brüssel miqrant məsələsinə görə Macarıstana, Çexiyaya və bəzi başqa üzvlərə xəbərdarlıq edib. Lakin, görünür, prosesin qarşısını sadə xəbərdarlıqlarla almaq çox çətindir. Buna görə də Yunanıstan prezidenti açıqca neonasizm təhlükəsindən bəhs edir. Bunların fonunda Aİ-nin gələcək siyasi taleyi necə görünür? Bu sualın cavabı üzərində geniş dayanmağa ehtiyac vardır.

Milli Məclis özünün yubileyini qeyd etdi. Azərbaycan müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq bir əsr bundan öncə demokratik parlament yarada bildi. Qısa müddətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, parlament bir sıra demokratik qanunlar qəbul edə bildi. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, müstəqil dövlətin atributlarını məhz həmin dövrdəki parlament qəbul edib. Azərbaycanın gerbi, bayrağı, bayraqdakı rənglərin mənası 100 il bundan öncənin bizə verilən qiymətli əmanətləridir. Çox yaxşı ki, indi müstəqil dövlətçiliyimiz əmin əllərdədir. Ölkə rəhbərliyi öz səmərəli və milli maraqlara tam uyğun olan siyasəti ilə Azərbaycanın suverenliyini qoruyur və inkişaf etdirir. Milli Məclisin 100 illik yubileyinə həsr edilmiş təntənəli iclasda Prezident İlham Əliyevin söylədiyi nitq olduqca dərin və əhatəli olub. Yuxarıda vurğulanan məqamlar kontekstində həmin nitqin bir sıra məqamları üzərində geniş dayanmağı lazım bildik.

"Beynəlxalq təhlükəsizlik" anlayışı təqribən 100 il əvvəl beynəlxalq münasibətlər lüğətinə daxil edilmişdir. O zamana qədər Silahlı Qüvvələrin istifadəsi "müharibə"və "sülh" anlayışları ilə ifadə edilmişdir. Yaxın günlərədək beynəlxalq təhlükəsizliyə hərbi təhlükəsizliyin fenomeni kimi baxılırdı. O, dövlət və dövlətlər qrupu tərəfindən ehtimal olunan təcavüzü aradan qaldırmaq üçün Silahlı Qüvvələrin kifayət qədər hazır vəziyyətdə saxlanılması, hərbi ittifaqların yaradılması, bəzi hallarda isə şəxsi maraqlarının gerşəkləşməsi naminə hərbi gücdən istifadə edilməsi və ya onun tətbiq edilməsi hədəsi və s. kimi xarakterizə edilirdi. Tədricən hərbi güc amili hərbi qarşıdurmanın miqyasını, qızğın silahlanmanı və silahlı münaqişələrin baş vermə ehtimalını məhdudlaşdırmağa xidmət edən diplomatik və digər siyasi alətlər kompleksi ilə zənginləşdi.

Vladivostokda keçirilmiş iki tədbir dünya siyasətində böyük maraq oyadıb. Onlardan biri Şərq İqtisadi Forumu, digəri isə "Vostok-2018" hərbi təlimləri idi. Hər iki tədbirdə Rusiya və Çin aparıcı rolda çıxış ediblər. Moskva iqtisadi forumda həm də regional və dünya miqyası üçün əhəmiyyətli olan siyasi və geosiyasi məsələləri də müzakirə edib. V.Putin Yaponiyanın baş naziri Ş.Abe və Çin dövlət başçısı S.Szinpin ilə danışıqlar aparıb. Eyni zamanda, hərbi təlimlərdə yüzminlərlə rus əsgəri və minlərlə hərbi texnika iştirak edib. Bunların fonunda ekspertlər ABŞ-Rusiya-Çin münasibətləri şəbəkəsində hansı proseslərin baş verdiyi üzərində geniş dayanırlar. İlk baxışdan sadə görünən geosiyasi xarakterli məsələlər, əslində, dərin və mürəkkəb dinamikaya malikdir. Həmin tezis kontekstində biz Rusiya-Çin münasibətlərinə və onun ABŞ bağlılığında verə biləcəyi nəticələrinə təhlili yanaşmağı lazım bilirik.

Məqalədə ABŞ və Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya istiqamətində apardığı siyasətin geosiyasi aspektləri təhlil edilir. Yazıda son illərdə baş verən geosiyasi-hərbi dəyişikliklər nəzərə alınmaqla bu siyasətin müxtəlif aspektlərinə işıq salınır. Göstərilir ki, ABŞ və Aİ-nin Mərkəzi Asiyada yeritdiyi siyasət özünəməxsus dinamikaya malikdir. Öncə hər iki böyük güc daha geniş məqsədləri güdən proqramlar müəyyənləşdirdilər. Ancaq təcrübə göstərdi ki, nəzərdə tutulanlar lazımi səviyyədə reallaşmadı. Bunun bir səbəbi həmin regionda aktiv olan Rusiya və Çinin atdığı addımlardırsa, digər səbəbi Qərbin özünün Mərkəzi Asiya siyasətinin lazımi səviyyədə konkret olmaması ilə əlaqəlidir. Məqalədə bu kontekstdə ABŞ və Aİ-nin həmin regionla bağlı siyasətinin əsas aspektləri təhlil edilir. Belə bir qənaətə gəlinir ki, Qərbin Mərkəzi Asiya siyasəti yenilənməlidir. Bu istiqamətdə hələlik dəqiq addımlar atılmır. Lakin yaxın gələcəkdə bunun baş verməyəcəyinə də dəlalət edən faktlar yox dərəcəsindədir. Buna görə də Mərkəzi Asiyada geosiyasi mənzərənin qeyri-müəyyən olduğu nəticəsini çıxarmaq olar.