NEWTIMES

Amerikanın İranla münasibətlərində dramatizm demək olar ki, bitmir. İndi də dövlət katibi Reks Tillerson son bəyanatlarının birində çox ciddi informasiyalar verib. Məlum olur ki, Vaşinqton Tehranla toqquşmalardan çəkinməyəcək. Amerika rəsmisi bunun səbəblərini də deyib. Onlar Donald Trampın seçkiqabağı ittihamlarından faktiki olaraq fərqlənmir. ABŞ İranın Yaxın Şərqdəki fəaliyyətindən və nüvə potensialını inkişaf etdirmək əzmindən narahatdır. Bunun konkret nümunələrindən biri kimi Tehranın uzaqmənzilli ballistik raketləri sınaqdan keçirməsi göstərilir. Bunların fonunda isə İranın Qərb, Rusiya və Cənubi Qafqaz istiqamətlərində atacağı addımlar təhlil olunur.

Fransada yeni prezidentin seçilməsi ilə rəsmi Parisin xarici siyasətdə dəyişikliklər edəcəyi barədə informasiyalar yayılmağa başladı. Qısa müddətdə aydın oldu ki, Emmanuel Makron həqiqətən də siyasətdə öz dəst-xətti olan adamdır. Onun Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Donald Trampla olan görüşləri bu nəticəni çıxarmağa əsas verir. Son olaraq Fransa prezidenti Vladimir Putinlə üç saatlıq müzakirələr aparıb. Ekspertlər tərəflərin hansı razılıqlar əldə etdikləri ilə ciddi maraqlanıblar. Hələlik bununla bağlı konkret bir nəticə olmadığı barədə ortaq bir qənaət vardır. Lakin V.Putinin ciddi bir siyasi rəqiblə üzləşdiyini Rusiya KİV-i açıq yazır. Ekspertlər E.Makronun timsalında Avropanın yeni ruhlu və qətiyyətli bir liderə malik olduğu qənaətindədirlər. Lakin onun yolun hələ başlanğıcında olduğunu da unutmaq doğru deyil.

Amerikanın dövlət başçısı xarici siyasətdə dəyişikliklər edəcəyi barədə seçki marafonunda vədlər vermişdi. Artıq onun bir sıra əlamətləri özünü göstərir. O cümlədən, Vaşinqtonun Azərbaycan siyasətində yeni nəfəs duyulmaqdadır. Ər-Riyadda Ərəb-İslam-Amerika sammitində də Donald Tramp dünya dövlətləri ilə münasibətlərdə həyata keçirmək istədiyi yeni prinsiplərdən söhbət açmışdı. Ayrıca, son iki həftədə Azərbaycan rəhbəri İlham Əliyevə iki məktub yazan ABŞ Prezidenti iki ölkə arasında münasibətlərin keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəldilməsində maraqlı olduğunu vurğulayıb. O, Azərbaycanın əldə etdiyi nailiyyətlərdən bəhs edib, müxtəlif sferalarda əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə hazır olduqlarını bəyan edib. Ekspertlər bunu Amerika-Azərbaycan münasibətlərində yeni səhifənin açılması kimi xarakterizə ediblər. Bu məsələyə təhlili yanaşmağa ciddi ehtiyac duyulur.

On ərəb ölkəsinin bir yerdə Qətərlə diplomatik əlaqələri kəsməsi, onunla quru, hava və su yolunu bağlaması ekspertlərin marağına səbəb olub. Bu prosesin arxasında duran səbəblər və onun geosiyasi təsiri haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Belə proqnozlar verilir ki, bütövlükdə müsəlman dünyasında qarşısıalınmaz və təhlükəli geosiyasi proseslərə təkan verilə bilər. Ayrıca ərəb ölkələri arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsi regionda terrorun və silahlı toqquşmaların daha da genişlənməsinə aparıb çıxara bilər. Geosiyasi aspektdə isə Yaxın Şərqin uzun müddət təhdidlər altında qalması ehtimalı daha çox narahatlıq yaradır. Bunların fonunda İranla bağlı həyəcanlı informasiyaların yayılması da kifayət qədər düşündürücü təsir bağışlayır. Belə qənaət əldə etmək olur ki, Yaxın Şərqlə əlaqəli təhlükə və risklə dolu planlar həyata keçirilir. Bu prosesin proqnozlaşdırılmasına ehtiyac duyulur.

Pekində böyük bir forum keçirilib. Çin rəhbərliyi 2013-cü ildə "Bir zolaq – bir yol" adlı maraqlı layihə irəli sürüb. Bunu prezident Si Szinpin ilk dəfə Qazaxıstana olan səfərində ifadə edib. İdeya sürətlə dünyada geniş yayılıb. Doğurdan da, rəsmi Pekinin təklifində böyük bir geosiyasi məkanı əhatə edən nəhəng əməkdaşlıq potensialı mövcuddur. Eyni zamanda, bu layihə sivilizasiyalar və mədəniyyətlər arasında əlaqələri inkişaf etdirməklə birbaşa bağlıdır. Pekində keçirilən tədbirə 130-dan çox ölkədən nümayəndələrin gəlməsi bu aspektdə təəccüblü deyil. Bundan başqa, Çin rəhbəri forum çərçivəsində Pekinin 30-dan çox ölkə ilə əməkdaşlıq sənədi imzalayacağını bəyan edib. Ekspertlər buna da xüsusi önəm verirlər. Lakin məsələyə daha geniş prizmadan yanaşdıqda meydana bir sıra maraqlı suallar çıxır.

Üçüncü minillikdə Azərbaycanın xarici siyasətinə yeni əməkdaşlıq formatı əlavə olunmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərindən etibarən respublikamızın beynəlxalq münasibətlər sistemində ikitərəfli və çoxtərəfli formatda əməkdaşlıq prioritet olmuşdur. Yeni mərhələdə isə Azərbaycan xarici siyasətinə üçtərəfli regional əməkdaşlıq formatı əlavə etmişdir. Azərbaycan regional müstəvidə bir neçə üçtərəfli formatın təşəbbüskarı və ya iştirakçısıdır. Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə, Azərbaycan-İran-Türkiyə, Azərbaycan-Türkiyə-Türkmənistan və Azərbaycan-Rusiya-İran formatları regional məsələlərin müzakirəsi, əməkdaşlıq əlaqələrinin daha da dərininə inkişafı, birgə layihələrin həyata keçirilməsi baxımından əhəmiyyətli təşəbbüslərdir. Bu yeni trend eyni zamanda Azərbaycanın təcavüzkar Ermənistanı çıxmaq şərtilə bütün qonşuları ilə qarşılıqlı faydalı münasibətlərə verdiyi əhəmiyyəti göstərir.

Türkiyədə konstitusiya dəyişiklikləri barədə referendumun nəticələri fonunda analitiklər geosiyasi dinamikanın dəyişməsi ilə bağlı təhlillər aparmaqda və proqnozlar verməkdədirlər. Bir sıra mütəxəssis hesab edir ki, Ankara bütövlükdə dünya siyasətində daha aktiv yer tutmağa doğru gedir. Bu mənada səsvermənin nəticəsi müsbət qiymətləndirilməlidir. Başqa qisim ekspertlər isə Türkiyəyə qarşı Qərblə Rusiyanın birgə hərəkət etməsi üçün zamanın gəldiyini qeyd edirlər. Bunlarla yanaşı, müasir mürəkkəb geosiyasi mərhələdə nəticələr çıxararkən bir qədər ehtiyatlı olmağa üstünlük verən analitiklər də vardır. Hər bir halda, Türkiyənin qlobal geosiyasətdə oynadığı yeni rolu açıq görünür. Bunun fonunda regional və qlobal miqyasda Ankaranın fəallığı arta bilərmi?

Amerikanın yeni administrasiyasının bütövlükdə fərqli siyasət yeridəcəyini öncədən proqnozlaşdırırdılar. Prezident Donald Trampın bir sıra dövlətlərin başçıları ilə söhbətləri, müəyyən beynəlxalq məsələlərlə bağlı verdiyi bəyanatlar, ölkə daxilində atmaq istədiyi addımlar bu cür proqnozların əsaslı olduğunu ortaya qoyurdu. Bu proseslərin fonunda Amerika dövlətinin başçısının Rusiya XİN rəhbərindən sonra Türkiyə Prezidenti ilə aparacağı müzakirələrin məzmunu böyük maraq doğururdu. Vaşinqtona Çindən gedən Rəcəb Tayyib Ərdoğan D.Trampla görüşdən narazı qalmasa da, razı da görünmədi. Tərəflər açıq, konkret danışıblar. Türkiyə Prezidenti Trampın kifayət qədər konkret fikir bildirən, onu açıq deyən bir siyasətçi olmasını ayrıca qeyd edib. Lakin prinsipial mövqe nümayişinə gəldikdə isə, məsələn, ekspertlər belə bir məqama diqqət yetiriblər ki, tərcüməçi Ərdoğanın "terror təşkilatı YPG" sözünü sadəcə "YPG" kimi ingiliscəyə çevirib. Bu o deməkdir ki, Vaşinqtonla Ankara arasında Suriyadakı qruplarla bağlı fikir ayrılığı qalmaqdadır. Qlobal geosiyasi məsələlərdə də tərəflərin mövqelərində fərqlər mövcuddur. İlk olaraq Yaxın Şərqlə əlaqədar onlar arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsi gözləniləndir.

Səudiyyə Ərəbistanının paytaxtında Ərəb-İslam-Amerika sammiti keçirilib. Tədbirdə dünyanın müxtəlif ölkələrinin liderləri iştirak ediblər. Sammitdə beynəlxalq terrorla mübarizə əsas müzakirə mövzusu olub. Amerika Prezidenti Donald Tramp çıxışı zamanı bir sıra tezislər irəli sürüb. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası rəhbərinin müavini Novruz Məmmədov bununla bağlı öz müsahibəsində qeyd edib ki, əslində, söhbət ABŞ rəhbərliyinin bütövlükdə xarici siyasətə korrektələr etməsindən gedir. O cümlədən Donald Tramp artıq Amerikanın başqa dövlətlərə öz həyat tərzini qəbul etdirməyəcəyini və onlara yardım edəcəyini bəyan edib. Bu, təbii ki, maraqlıdır, eyni zamanda, nəzərə almaq lazımdır ki, onları həyata keçirmək üçün güclü siyasi iradə lazımdır. Çünki indiyə qədər böyük dövlətlər terrorla mübarizədə ikili standartlara üstünlük veriblər. Əhəmiyyətlidir ki, sammitdə Azərbaycan Prezidenti də iştirak edib. Real olaraq, sivilizasiyalar, dinlər və mədəniyyətlər arasında əməkdaşlığın konkret modellərini Azərbaycanın dövlət başçısı bir neçə ildir ki, irəli sürür. Bunların diqqətə alınması ümumən dünya üçün ciddi faydalar verə bilərdi.

İranda prezident seçkisinin nəticələrini ekspertlər maraqla təhlil edirlər. Onlar Həsən Ruhaninin yenidən seçilməsinin verə biləcəyi geosiyasi nəticələr haqqında proqnozlar ifadə edirlər. Lakin mütəxəssislər yekdil mövqedə deyillər. Belə ki, bir sıra ekspertlərə görə, H.Ruhaninin yenidən dövlətin başına keçməsi İranın daha yumşaq mövqe tutmağa çalışacağını göstərir. Bu siyasi lider bütövlükdə islahatçıdır. Ölkənin dünyaya daha geniş açılması tərəfdarıdır. Digər qrup isə əksini söyləyir. Onlar İranın dünya iqtisadi sistemində rəqabəti daha da gücləndirəcəyini deyirlər. Yəni Tehran, faktiki olaraq, Qərbə sərt rəqibdir. Bu səbəbdən, Tehranla münasibətlərdə risklər qala bilər. Bunlardan başqa, məsələyə İranın daxili siyasi reallıqları prizmasından baxmağa üstünlük verənlər də az deyil. Bu ölkədə islahatların aparılması vəziyyəti dəyişə bilər. O halda İranın beynəlxalq miqyasda fəallığı artar ki, bu da yekunda daha sabit vəziyyətin yaranmasına səbəb olar. Hər bir halda, bu məsələlər Donald Trampın Yaxın Şərq turnesi fonunda düşündürücü görünür.