NEWTIMES

Rusiyanın bir qrup siyasətçisi, analitik və ekspertlərinin Azərbaycana səfəri və sonra Cocuq Mərcanlıda keçirilən konfransda iştirakı geniş əks-səda doğurub. Ermənistan KİV-i və Rusiyanın bir sıra mətbu nəşrləri bu hadisəyə çox ekstremist reaksiya verib. Bir erməni jurnalisti həmin prosesin aktiv iştirakçılarından olan rusiyalı filosof və sosioloq, Beynəlxalq Avrasiya Hərəkatının lideri Aleksandr Duqindən müsahibə götürüb. Əslində, bu, həqiqəti aydınlaşdırmaq məqsədi ilə götürülən müsahibə olmayıb, daha çox A.Duqini ittiham etmək məqsədi güdürdü. Ancaq rusiyalı filosof ustalıqla həqiqəti elə çatdırıb ki, qarşı tərəfin susmaqdan başqa yolu qalmayıb. Eyni zamanda, müsahibədə A.Duqin Cənubi Qafqazın geosiyasi mühiti üçün böyük əhəmiyyəti olan bir sıra fikirlər ifadə edib. Onları təhlil etməyə ciddi ehtiyac duyuruq.

Bir çox ekspertlər, dünyanın aparıcı siyasi təhlil mərkəzləri müasir dünya düzənini xarakterizə etməyə çalışırlar. Onların qiymətləndirmələri bir sıra hallarda kəskin fərqlənir. Bəzən bir-biri ilə daban-dabana zidd proqnozlar verilir. Bu cür vəziyyət hər şeydən öncə ona dəlalət edir ki, hazırkı dönəmdə qlobal dünya düzəni haqqında konkret mövqe yoxdur. Onun kökü isə dünyanın qarışıq və ziddiyyətli geosiyasi situasiyada olmasındadır. Mütəxəssislər bu kimi ziddiyyətlər kontekstində müasir dünyanın geosiyasi nizamını xarakterizə etməyə cəhd göstərirlər. O cümlədən geosiyasi termin kimi dəbdə olan "liberal dünya nizamı"nın özəllikləri haqqında fikir yürüdülür. Ümumiyyətlə götürdükdə, problemin bu aspekti asan izah edilən deyil. Onun üzərində daha geniş kontekstdə dayanmaq zərurəti vardır.

Çağdaş dünyamızın mürəkkəb və ziddiyyətli prosesləri fonunda müstəqil dövlət quruculuğu böyük zəhmət və uzaqgörənlik tələb edir. Azərbaycan təcrübəsi bu baxımdan digərləri üçün nümunədir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu müstəqil və demokratik dövlət quruculuğu kursu sürətlə yeniləşən dünyanın tələblərinə cavab verir. Prezident İlham Əliyev həmin kursu daim inkişaf etdirir və şəraitə uyğun olaraq yeniliklər həyata keçirir. Mütəxəssislər bu kontekstdə Azərbaycanda keyfiyyətcə yeni inkişaf modelinin reallaşdırıldığı qənaətindədirlər. Bu barədə Baş nazir Novruz Məmmədov hökumətin "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2018-ci il üçün iş planı"nda nəzərdə tutulmuş məsələlərə dair aidiyyəti qurumların iştirakı ilə keçirilən iclasında fikir ifadə edib. Azərbaycan müstəqil dövlət quruculuğunun bütün istiqamətlərində əldə etdiyi nailiyyətləri davam etdirir və yeni keyfiyyətli inkişaf modelinin reallaşdırılmasına başlanıb. Bu prosesin daxili və xarici siyasət aspektlərində bir sıra mühüm məqamlarının geniş təhlilinə zərurət var.

Hazırda dünyada sürətli və mürəkkəb geosiyasi proseslərin getdiyini mütəxəssislər açıq etiraf edirlər. Meydana çıxan yeni faktorların bütövlükdə bəşəriyyəti hara aparacağını proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Lakin bu proses konkret dövlətlər arasında münasibətlərin məzmununa da ciddi təsir göstərir. Bu bağlılıqda terrorçu qruplaşma ilə əlaqədə adı keçən amerikalı keşiş Endryu Bransona görə Amerika ilə Türkiyə arasında yaranmış ziddiyyətlər diqqəti çəkir. Belə görünür ki, Vaşinqton pastor uğrunda ciddi mübarizəyə girişib. Nəyin bahasına olur-olsun bu adamı həbsdən qurtarmaq fikrindədir. Bu zaman özünün oxşar situasiyalarda saymazyana davranmasını nəzərə belə almır. Amerika yalnız tələb etməyi bacarır. Nəticədə, Ankara sərt şəkildə Donald Trampa rədd cavabı verib. İndi keşiş ev dustaqlığındadır. Onun məhkəməsi davam edir. Türkiyə rəhbərliyi əsas qərarı məhkəmənin verəcəyini dəfələrlə bildirib. Bununla yanaşı, bir neçə inkişaf etmiş dövlətin başçıları İstanbulda görüşmək qərarına gəliblər.

Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğu kursu digər ölkələr üçün nümunəvi modeldir. Bununla bağlı dəfələrlə yüksək səviyyələrdə fikir bildirilib. Ölkə rəhbərliyi bütün sahələr üzrə demokratik, şəffaf islahatlar siyasətini dönmədən həyata keçirməkdədir. Bu kontekstdə əhalinin sosial təminatı üzrə proqramların da yüksək səmərəliliklə reallaşdığını vurğulamaq gərəkdir. Avqustun 1-də dövlət başçısının iştirakı ilə Lökbatan qəsəbəsində Qarabağ, Böyük Vətən müharibələri, Çernobıl əlillərinə və şəhid ailələrinə mənzillərin və avtomobillərin verilməsi mərasimi ekspertlər tərəfindən həmin aspektdə gözəl nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilir. Bu hadisəyə bütövlükdə ölkə rəhbərliyinin həyata keçirdiyi müstəqil dövlət quruculuğu aspektində yanaşmaq daha doğrudur. Həmin siyasətin əsasını Ulu Öndər Heydər Əliyev qoyub. Hazırda Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Bu tezisi həm daxili, həm də xarici siyasətlə bağlı ifadə etmək mümkündür. Məsələnin həmin cəhəti üzərində daha geniş dayanmaq zərurəti vardır.

ABŞ mətbuatı Vaşinqtonun Yaxın Şərqdə yeni layihə həyata keçirməyə hazırlaşdığı barədə informasiyalar yaymaqdadır. Belə bir fikir irəli sürülür ki, Amerika bir neçə ərəb ölkəsindən ibarət antiiran mahiyyətli yeni hərbi blok formalaşdırmağı düşünür. Hətta bu ilin payızında həmin məsələnin müzakirəsi nəzərdə tutulur. Amerika ərəb dövlətlərinin sammitini təşkil etməyi düşünür. Ancaq hansı müsəlman ölkəsinin bu prosesdə iştirak edəcəyi məsələsi aydın deyil. Yayılan informasiyalarda adı çəkilən ərəb dövlətlərinin həm bir-birinə, həm də İrana münasibətində qaranlıq məqamlar az deyil. Buna baxmayaraq, belə bir informasiyanın yayılmasının özü təhlükəlidir. Burada siyasi, ideoloji, diplomatik və hərbi faktorların qarşılıqlı təsirlərini nəzərə almaq gərəkdir. Özü də bu faktorların məzhəb bölgüsü kimi çox təhlükəli bir məqama necə təsir edə biləcəyi aydınlaşmalıdır. Bütün bunların fonunda "Ərəb NATO"su kimi ideyaların mümkün geosiyasi nəticələri üzərində dayanmağa ehtiyac görürük.

Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikasını özündə birləşdirən təşkilat (BRİCS) getdikcə daha israrla ümumdünya proseslərinə təsir etməyə başlayıb. Son illər ardıcıl olaraq sammitlər keçirib və hər dəfə də maraqlı qərarlar qəbul edib. Onun 10-cu yubiley sammitinə Cənubi Afrika Respublikası ev sahibliyi edib. Burada liderlər çox əhəmiyyətli beynəlxalq məsələləri müzakirə edib, onları yekun bəyannamədə vurğulayıblar. Sənəddə siyasi, geosiyasi, iqtisadi, ticari, humanitar və təhlükəsizlik məsələləri yer alıb. Müxtəlif regionlardakı münaqişələrin həllinə ortaq mövqe nümayiş etdirilib. Tədbirdə alınan qərarlar göstərir ki, BRİCS yeni səviyyədə qlobal məsələlərə təsir göstərmək əzmindədir. Təşkilat daha nüfuzlu olmağın yollarını arayır. Mümkündür ki, o, tərkibini genişləndirsin. Bütün bunlara görə də, ekspertlər Yohannesburqdakı sammitin mümkün geosiyasi nəticələri üzərində geniş dayanırlar. Bu aspektdə bir sıra aktual məqamları təhlil etməyə ehtiyac görürük.

Müasir mərhələdə dünyanın ciddi geosiyasi problemlərini həll etmək, əlbəttə, o qədər də asan deyil. Xüsusilə, uzun müddətdir ki, böyük dövlətlər nüfuz uğrunda amansız mübarizə aparırlar. Müxtəlif regionlarda – Yaxın Şərqdə, Şərqi Avropada, Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada həllini gözləyən münaqişələrdə hələ də qan tökülür. Bunlara son zamanlar daha geniş miqyas alan ticarət müharibəsi də əlavə olunub. Bununla dünya daha mürəkkəb geosiyasi vəziyyətə yuvarlanmaqdadır. Helsinkidə D.Trampla V.Putinin danışıqları bütün bunların fonunda çox aktual görünürdü. Ekspertlər görüşün səmərəli olub-olmayacağına dair proqnozlar verir, fikir bildirirdilər. Artıq bu məsələləri daha geniş kontekstdə təhlil etmək zərurəti yaranıb.

Analitiklər dünya miqyasında geosiyasi proseslərin ümumi xarakteristikasını verməyə çalışırlar. Meydana müxtəlif versiyalar atılır. Qloballaşma prosesinin geosiyasəti hansı ssenari üzrə inkişaf etdirdiyi məsələsi də birmənalı izah olunmur. Bunun fonunda ümumi geosiyasi mənzərədən çox regionallaşma adlanan prosesin üstünlük təşkil etdiyi tezisi irəli sürülür. Regionallaşma coğrafi meyarlara görə deyil, sosial-siyasi əlamətlərə əsasən baş verir. Bu zaman insanlar konkret ölkələri deyil, regionları seçirlər. Həmin tendensiyanın da özünəməxsus siyasi, iqtisadi, mədəni və əxlaqi problemləri meydana gəlir. Yaxın Şərqin timsalında regionallaşmanın mümkün geosiyasi nəticələri haqqında təsəvvür əldə etmək olar. Bu bucaq altında böyük dövlətlərin bu regionda nüfuz uğrunda apardıqları mübarizəyə nəzər saldıqda, maraqlı özəlliklərə rast gəlmək olur. Onların üzərində daha geniş dayanmağa ehtiyac var.

Mütəxəssislər və siyasətçilər uzun müddətdir ki, qlobal dünya nizamının gələcəyi ilə bağlı diskussiyalar aparırlar. Maraqlı təkliflər irəli sürülür. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Qərbdə "çoxqütblü dünya" modelindən danışmağa başladılar. Rusiyada Yevgeni Primakov isə 1996-cı ildə Hindistana səfəri zamanı Rusiya-Hindistan-Çin mərkəzli yeni dünya modeli yaratmağı təklif etdi. Bu, çoxqütblü dünya modeli ilə bağlı konkret addım hesab edilir. Ancaq o zamandan bu yana çoxqütblü dünya modeli qurulmur. Faktiki olaraq bəşəriyyət yenə də təkqütblü dünyanın ziddiyyətləri içində çapalayır. Liderlər də zaman-zaman bunu etiraf edirlər. Bəs səbəb nədən ibarətdir? Niyə böyük dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar çıxış yolu tapa bilmirlər? Biz bu məsələnin bir sıra aspektlərinin nəzəri-geosiyasi təhlilinə ehtiyac görürük.