NEWTIMES

Son günlər dünya mətbuatı ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik müşaviri Con Boltonun vəzifəsindən getməsi məsələsini müzakirə edir. Ekspertlər bu hadisənin səbəblərini tapmağa çalışır. Bir istefaya bu qədər maraq göstərilməsi təsadüfi deyil. Söhbət dünyanın ən qüdrətli dövlətinin xarici və təhlükəsizlik siyasətində mühüm rol oynayan şəxsdən gedir. C.Bolton son üç ildə Donald Trampın üçüncü müşaviri idi. Ona qədər həmin vəzifədə çalışanlardan bir qədər artıq işləyə bildi. Lakin nəticə baxımından öz sələflərindən elə də fərqlənmədi. Əksinə, qəfil işdən getməsi ilə daha çox sual yaratdı.

Amerikanın dövlət katibi Mayk Pompeonun Brüsselə səfərinə ekspertlər böyük maraq göstərdilər. Səfər sentyabrın 2-3-də baş tutub. Maraqlıdır ki, təxminən eyni vaxtda Amerika Şərqi Avropada, Rusiya isə Cənubi Qafqazda daha böyük fəallıq nümayiş etdiriblər. Hər bir halda M.Pompeonun danışıqları gizli aparması və mətbuata informasiyaların verilməməsi səfərə xüsusi məzmun verib. Ekspertlər Amerika ilə Avropa İttifaqının hansı məsələlər üzrə və hansı məzmunda müzakirələr apardığına ciddi maraq göstəriblər. Bu kontekstdə amerikalı rəsminin Brüssel səfərinin geosiyasi tərəfləri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Con Boltonun Ukrayna, Moldova, Belarus, Polşa turnesinin analizi başa çatmamış Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşev Azərbaycana səfər etdi. Ekspertlər ABŞ Prezidentinin müşavirinin Şərqi Avropaya səfərini nə dərəcədə gözlənilməz hesab edirdilərsə, N.Patruşevin də Bakıya gəlişinə elə qiymət verməyə çalışdılar. Məsələ həm də N.Patruşevin avqust ayında Ermənistana səfəri fonunda maraq doğururdu. Bu cür müqayisələr təsadüfi deyil. Söhbət Avrasiya məkanında ciddi geosiyasi rəqabət aparan iki böyük dövlətin təhlükəsizlik məsələləri ilə məşğul olan rəsmilərinin geosiyasi baxımdan həssas olan regionlara səfərlərindən gedir. Onlar hansı təkliflərlə gəlmişdilər? C.Bolton və N.Patruşev ümumi şəkildə təhlükəsizlik məsələsinə əhəmiyyət verdiklərini ifadə ediblər. Ancaq konkret olaraq bu ifadələrin arxasında hansı faktlar dayanır? Xüsusilə N.Patruşev hansı məqamları müzakirə edə bilərdi?

Avropa İttifaqının Şərq qonşuları ilə münasibətlərinin inkişafına yönəldilmiş "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramının 10 illiyi 2019-cu ildə silsilə tədbirlərlə qeyd edildi. Brüsseldə bu mövzuda Aİ-nin sammiti keçirildi, Batumidə isə yüksək səviyyəli beynəlxalq konfrans təşkil olundu. Hər iki tədbirin nəticələrini ekspertlər analiz edir, proqnozlar verirlər. Həmin bağlılıqda Cənubi Qafqaz ölkələrinin "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramında iştirakının özəllikləri və gəlinən nəticələrin təhlili maraq doğurur. Bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, bu proqram çərçivəsində ən çox uğur qazanan ölkə Gürcüstan olub. Əslində, Brüssel də bu qənaətdədir. Ermənistanla bağlı konkret bir fikir ifadə etmək çətindir. Bu ölkə rəhbərliyinin yürütdüyü qeyri-konstruktiv siyasət nəticəsində onun "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramında yeri və rolu da aydın deyil. Azərbaycanla bağlı isə tamamilə fərqli situasiya yaranıb. Rəsmi Bakının müstəqil siyasəti "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı daxilində onun məxsusi və ardıcıl mövqeyinin olduğunu təsdiqləyir.

Amerikanın başladığı ticarət müharibələrinin dünya iqtisadiyyatını silkələdiyi sirr deyil. İndi bütün ölkələr növbəti qlobal iqtisadi böhrana hazırlaşır. Bunun fonunda ticarət müharibələri nəinki səngiyir, əksinə, yeni səviyyəyə yüksəlir. Bunun əlamətlərindən biri Donald Trampın Çini çökdürəcəyi ilə bağlı verdiyi bəyanat hesab oluna bilər. O, yenidən prezident seçiləcəyi təqdirdə Çinin iqtisadi potensialını məhv edəcəyindən danışıb. Bu arada, Yaxın Şərqdə geosiyasi vəziyyət daha da kəskinləşib. Orada İsrail-ABŞ cütlüyü İrana qarşı yeni addımlar atır. Tehran isə müxtəlif manevrlər etməkdədir. Onlardan biri kimi xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifin "vahid Çin" ideyasını dəstəklədiklərini bəyan etməsi göstərilir. Bu yanaşma kontekstində Amerika, Çin və İran xəttində geosiyasi proseslərin istiqaməti və bunun qlobal coğrafi-iqtisadi reallıqlara təsiri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Bir neçə müddətdir ki, Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında yeni əməkdaşlıq sənədinin hazırlanması ilə əlaqədar bəzi məsələlər qızğın nəzəri diskussiyaların mövzusuna çevrilib. Burada fərqli mövqelər ifadə edilir, bəzən hətta bir-birinə zidd tezislər səsləndirilir. Rəsmi Bakı isə təmkinli və reallığı əks etdirən fəal mövqe tutur, tərəfdaşlıq sazişi üzrə danışıqların konstruktiv müstəvidə davam etdirildiyini ifadə edir. Bu xüsusda ekspertlər bir mühüm məqama diqqət yetirməlidirlər. Azərbaycan ayrı-ayrı dövlətlər və təşkilatlarla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan əlaqələrə üstünlük verir. Suverenlik və milli maraqların qorunması başlıca yer tutur. Aİ-nin "Şərq tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində əməkdaşlıq təkliflərində müəyyən məqamlar onu qane etmədiyindən Azərbaycan özünün əməkdaşlıq modelini irəli sürüb. Bu istiqamətdə səmərəli müzakirələr aparılır.

Artıq bir neçə ildir ki, ekspertlər Avropa İttifaqında neqativ tendensiyaların sürətlə artdığı haqqında fikir söyləyirlər. Bu təşkilatın hətta dağıla bilməsi ehtimalı istisna edilmir. "Breksit" nümunəsini bu kontekstdə tez-tez xatırlayırlar. Onun digər dövlətlərin də təşkilatı tərk etməsinə təkan verəcəyini bəyan edirlər. Bunların fonunda Aİ-nin gələcəyi ilə bağlı nikbin strateji planın hazırlanması maraqlı görünür. Həmin plan 2024-cü ilə qədər təşkilatın inkişaf istiqamətlərini özündə ehtiva edir. Konkret sahələr üzrə Aİ-nin daha da inkişaf edəcəyindən bəhs edilir. Onların reallığa nə dərəcədə uyğun olduğunu demək çətindir. Lakin sənəddə Aİ-yə üzv olmayan, ancaq onunla əməkdaşlıq edən ölkələrlə də bağlı müəyyən məqamların olması onu daha maraqlı edir.

ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri C.Boltonun Ukrayna, Moldova, Belarus və Polşaya səfərinin trayektoriyası müəyyən mənada "z" hərfini xatırladır. Bir sıra ekspertlər hətta "Zorro" rəmzi ilə müqayisə aparırlar. Yəni, Amerika rəsmisi məcazi mənada səfərində bir "Zorro" damğasını vurdu. Ancaq bu, kənardan belə görünə bilər. Danışıqların real məzmununun analizi göstərir ki, C.Bolton gözlədiyi səviyyədə səmərəli danışıqlar apara bilməyib. Xüsusilə Minskdə onu məyus ediblər. Prezident A.Lukaşenko ilə demək olar ki, heç bir məsələdə razılıq əldə edilməyib. Kiyev və Kişineuda isə xeyli dərəcədə ortaq mövqe formalaşdırılıb. Bunlarla yanaşı, C.Bolton Varşavada yenidən Ukrayna, Belarus və Polşa nümayəndələri ilə görüşərək regional təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə edib. Belə görünür ki, Polşadakı danışıqlar Ukrayna-Moldova-Belarus danışıqlarının müəyyən mənada davamı olub.

Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Türkiyənin Asiyaya yeni dönüş etməyə başladığı haqqında bəyanatı siyasi dairələrdə qızğın müzakirələrə yol açıb. Yanaşmalar fərqli olsa da, bütövlükdə, mütəxəssislər Ankaranın məqsədinin nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmağa çalışırlar. Əlbəttə, Türkiyə böyük dövlətdir və onun xarici siyasəti geniş geosiyasi məkanı əhatə edə bilər. Bununla yanaşı, müasir qlobal geosiyasi vəziyyəti nəzərə almaq lazımdır. Bu aspektdə isə müxtəlif risklər, qeyri-müəyyənliklər və güclü rəqabət özünü göstərir. Bütün bu faktorları əsas götürsək, Türkiyənin Asiya siyasətində nə kimi nəticələr əldə edə biləcəyi maraq doğurur.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Rusiya Federasiyasına səfəri Suriyanın İdlib əyalətində vəziyyətin gərginləşməsi fonunda baş tutdu. Əslində, məhz orada cərəyan edən hadisələrdən sonra Türkiyə lideri Vladimir Putinə zəng edib, görüşmək lazım gəldiyini ifadə edib. Rusiya Prezidenti də onu ölkəsinə səfərə dəvət etdi. Bu səfərin bir sıra aspektdən əhəmiyyətli olduğu aydın oldu. Tərəflər geosiyasi məsələlərlə yanaşı, hərbi sahədəki əməkdaşlıqla da bağlı müzakirələr aparıblar. O cümlədən masada Rusiyanın müasir döyüş təyyarələrinin Türkiyəyə satılması imkanları olub. Bunun fonunda, təbii ki, İdlib məsələsi ciddi müzakirə edilib. Bütövlükdə Moskva və Ankara anlaşıblar. Maraqlıdır ki, konkret detalları dövlət başçıları açıqlamayıblar.