NEWTIMES

Mütəxəssislər dünyada cərəyan edən geosiyasi proseslərə vahid nəzəri-elmi bucaq altında yanaşmaqla hansı qlobal trendlərin üstünlük təşkil etdiyini aydınlaşdırmağa çalışırlar. Məsələyə, adəti üzrə, meydana gələn risklər və təhlükələr prizmasından nəzər salınır. Bu əsasda təhlükəsizlik sisteminin formalaşdırılması ilə əlaqədar müxtəlif təkliflər irəli sürülür. Onların sırasında "Böyük Avrasiya" ideyası da mövcuddur. Bu geniş məkanda yeni geosiyasi nizam yaratmaq və uyğun təhlükəsizlik sistemi formalaşdırmaq təklif olunur. Əlbəttə, maraqlı yanaşmadır. Prinsip etibarilə, müasir dünya nizamının yaradılması olduqca aktual məsələ sayılır. Ancaq onun necə reallaşması başqa mövzudur və konkret mexanizmlərin işlənməsini tələb edir.

Keçən əsrin ortalarında beynəlxalq münasibətlər sistemini tənzimləmək üçün mexanizmlər axtarıldı. Onların sırasında 1955-ci ildə təsis edilmiş Qoşulmama Hərəkatının öz yeri vardır. Bu təşkilatın rəsmən yaradılmasını 1961-ci il Belqrad Konfransına aid edirlər. Bütün hallarda təşkilatın başlıca vəzifəsi kimi qlobal miqyasda sülh, əmin-amanlıq, dinc yanaşı yaşama, ədalətli əməkdaşlıq prinsiplərinin bərqərar olması göstərilir. Təcrübə göstərir ki, dünyanın belə bir təşkilata ciddi ehtiyacı mövcuddur. Doğrudur, "soyuq müharibə"dən sonra bir müddət Qoşulmama Hərəkatına sanki maraq azaldı. Ancaq proseslərin gedişi göstərdi ki, əksinə, XXI əsrdə beynəlxalq aləmin bu hərəkata daha çox ehtiyacı olacaq. Bu səbəbdən indi həmin təşkilatın güclənməsində maraqlı olan ölkələr çoxdur. Bu ildən Qoşulmama Hərəkatında sədrlik iki il müddətinə Azərbaycana keçir. Bu hadisə kontekstində Qoşulmama Hərəkatının fəaliyyətinin geosiyasi aspektinin geniş təhlilinə ehtiyac görürük.

Yaxın Şərqin hazırda ən həssas problemi olan Suriya məsələsinin həllinin sonu görünmür. Son zamanlar ekspertlər əsas olaraq üzərində ABŞ və Türkiyənin işlədiyi təhlükəsizlik zonasının yaradılması şansından bəhs edirlər. Tərəflər artıq bir sıra məsələlərdə ortaq mövqeyə gəliblər. Hətta yaxın günlərdə birgə fəaliyyət mərkəzinin işə başlaması da gözlənilir. Lakin bununla problemin həll ediləcəyini gözləmək doğru olmazdı. Ankara və Vaşinqton təhlükəsizlik zonası ilə bağlı prinsipial punktlarda razılığa gələ bilmirlər. Əsas maneə Suriyadakı terror qruplarını Amerikanın müdafiə etməsi ilə bağlıdır. Konkret olaraq kürdlərin radikal təşkilatları olan PYD/YPG-ni Vaşinqton müdafiə etməkdədir. Türkiyə isə terrorçuların Fərat çayının şərq sahilindən uzaqlaşdırılacaqlarını qətiyyətlə ifadə edir. Bu proseslərə bütövlükdə geosiyasi dinamika çərçivəsində yanaşdıqda, maraqlı mənzərə alınır. Həmin aspektdə "Suriya düyünü"nün çözülməsinin geosiyasi konteksti üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Xəzər hövzəsinin qlobal geosiyasət üçün əhəmiyyəti haqqında ekspertlərin fikirləri mövcuddur. Bu məkanda hövzənin təhlükəsizliyi ilə paralel olaraq əməkdaşlıq məsələsinin də həllinin vacibliyi vurğulanır. 2018-ci ildə Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı sənədlər qəbul ediləndən sonra qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq imkanları da artdı. Həmin aspektdə Xəzər İqtisadi Forumu bir əməkdaşlıq formatı kimi maraq doğurur. Türkmənistanda keçirilən Birinci İqtisadi Forumda Xəzəryanı ölkələrin yüksək səviyyəli təmsilçiləri ilə yanaşı, bir sıra dövlətlərdən qonaqlar da iştirak ediblər. Bu onu göstərir ki, belə əməkdaşlıq formatı qlobal səviyyədə ciddi dəstək qazana bilər. Forumda səsləndirilən fikirlərin prizmasından bu tezis kifayət qədər inandırıcı görünür. Həmin çərçivədə Xəzər İqtisadi Forumunun geosiyasi, iqtisadi və təhlükəsizliyin təmini aspektlərində təhlili üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşevin İrəvana səfərinə ekspertlər maraq göstəriblər. Onlar Rusiyanın Ermənistanla bağlı müəyyən şübhələrinin olduğunu, rəsmi İrəvanın qeyri-sabit geosiyasi mövqe tutmasının regional təhlükəsizliyə zərər verəcəyini vurğulayırlar. Bundan başqa, Yaxın Şərqdə geosiyasi-hərbi vəziyyətin daha da gərginləşməsi, terrorun həmin məkandan digər regionlara yayılmağa başlamasının Cənubi Qafqaz üçün ciddi problemlər yarada biləcəyi istisna edilmir. Bütün bunların fonunda baş nazir Nikol Paşinyanın apardığı xarici siyasətin Rusiya-Ermənistan münasibətlərinə ciddi təhlükə törətdiyi haqqında ekspertlər fikir bildiriblər. Onlar N.Patruşevin İrəvana səfərində N.Paşinyanın Xankəndidə səsləndirdiyi bir sıra absurd fikirlərin də rol oynadığı qənaətindədirlər. Vurğulanan məqamlar kontekstində N.Patruşevin İrəvan səfərinin geosiyasi təhlili üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

İyulun 31-də dövlət başçısının yanında bu ilin ilk altı ayının yekunlarına həsr edilmiş xüsusi müşavirə keçirilib. Tədbirdə 2019-cu ilin altı ayı ərzində sosial-iqtisadi sahədə həyata keçirilən proqramlar müzakirə edilib. Prezident İlham Əliyev nitq söyləyərək konkret faktlarla əldə edilən nailiyyətləri təhlil edib. Qeyd olunub ki, Azərbaycan dayanıqlı inkişaf yolu ilə inamla irəliləyir. Bu ilin keçən müddətində də bir sıra əhəmiyyətli proqramlar reallaşdırılıb və bu proses sürətlə davam edir. Nəzərdə tutulan 6,4 milyard manatlıq sərmayənin artıq 5,7 milyard manatı müvafiq ünvana yatırılıb. Nəticədə, 11 mindən çox yeni iş yeri açılıb. Ölkənin valyuta ehtiyatı 4 milyard dollar çoxalıb. Bütövlükdə Azərbaycan bütün istiqamətlərdə islahatları davam etdirir. Deyilənlərin fonunda ölkədə həyata keçirilən inkişaf kursunun 2019-cu ilin ilk altı ayında ifadəsinin geosiyasi təhlilinə ehtiyac görürük.

Son zamanlar dünya mediasında Suriyanın İdlib bölgəsində intensiv hərbi əməliyyatlar barədə informasiyalar yayılır. Müxaliflərlə Bəşər Əsəd rejiminə bağlı olan silahlı qüvvələr arasında şiddətli toqquşmaların getdiyi bildirilir. Gah bu, gah da digər tərəfin uğur qazandığından bəhs edilir. Lakin bu prosesdə ancaq Suriyanın daxili qüvvələrinin iştirak etmədiyi də vurğulanır. Türkiyə, İran və Rusiyanın birbaşa proseslərin içərisində olduğu qeyd edilir. Daha geniş rakursdan baxdıqda, İsrail, ərəb ölkələri, ABŞ, Avropa dövlətləri və Çinin də həmin hadisələrlə bu və ya digər dərəcədə əlaqəsi olduğu aydınlaşır. Konkret olaraq, İdlib hazırkı mərhələdə böyük geosiyasi oyunların bir hissəsidir. Ona kimin sahib olmasından Yaxın Şərqdə təhlükəsizliyin təmini modeli və geosiyasi konfiqurasiya məsələsi xeyli dərəcədə asılı olacaq. Bütün bunları nəzərə alaraq, İdlibdə cərəyan edən proseslərin geosiyasi aspektlə bağlılığı və mümkün təsirlər üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Bir neçə gün öncə Xankəndidə "ümumerməni oyunları" adlandırılan, lakin məzmunu qeyri-müəyyən olan "tədbir"də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan çıxış edib. Ekspertlər onun əsəbi, inamsız çıxışında region üçün təhlükə yarada bilən notların olduğunu müəyyənləşdiriblər. Hətta Ermənistan müxalifəti baş nazirin fikirlərini "absurd xülya" adlandırıb. Məsələ ondan ibarətdir ki, N.Paşinyan yenə də Azərbaycan torpaqlarına Ermənistanın iddialarından bəhs edib və onu qanuni addım kimi təqdim etməyə çalışıb. Bu zaman onun məntiqsizliyi aydın görünüb. Bir tərəfdən, "Artsax müstəqildir" deyən və İrəvanın onun işinə müdaxilə etmədiyindən dəm vuran "küçə siyasətçisi", digər tərəfdən, indi Xankəndidə olan qondarma rejimi "qeyri-legitim" adlandırıb. Əlbəttə, həmin quldur rejim qeyri-legitimdir. Ancaq N.Paşinyanın nəzərdə tutduğu mənada deyil, real vəziyyət baxımından qeyri-legitimdir. N.Paşinyan isə həmin rejimə öz adamını başçı qoymaq məqsədi ilə belə danışıb. Bu da açıqca Ermənistanın qonşu dövlətin ərazisində separatçı rejim qurmaq, ona havadarlıq etmək və torpaqları işğal altında saxlamaq siyasəti yeritdiyini bir daha təsdiq edir.

Mütəxəssislər dünya nizamının dəyişiklik zərurəti qarşısında qaldığını vurğulayırlar. Onlar hesab edirlər ki, artıq qlobal səviyyədə nizam qaydaları yenilənməlidir. Lakin bunun konkret olaraq hansı istiqamətdə və hansı şərtlər daxilində baş verməli olduğu barədə ortaq fikir yoxdur. Fərqli təkliflər və proqnozlar verilir, mümkün ssenarilərdən bəhs edilir. Real gedişatın necə olacağı haqqında konkret mövqe isə müşahidə edilmir. Bununla yanaşı, bir neçə nəzəri ssenarilər ifadə edilir. Onların geosiyasi analizi qlobal nizamın yeniləşmə dinamikası haqqında müəyyən təsəvvürlər əldə etməyə imkan verir. Həmin çərçivədə dünya nizamının dəyişməsi modelləri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Çağdaş geosiyasətdə proseslərin sürəti və mürəkkəbliyi mütəxəssislər tərəfindən etiraf edilir. Bu dinamikanın fonunda dünya siyasətində yeni güclərin formalaşması məsələsi də aktuallığını saxlamaqdadır. O cümlədən ekspertlər Türkiyənin qlobal geosiyasi mühitdə hansı rolu oynaya biləcəyi və hansı yeri tutacağı ilə bağlı proqnozlar verirlər. Müşahidələr göstərir ki, onlar arasında məsələyə obyektiv yanaşanlar elə də çox deyil. Əksəriyyət hesab edir ki, Türkiyə hansısa böyük geosiyasi gücün yanında yer almalıdır. Bunun fonunda isə Ankaranın özünün qlobal müstəqil güc olmaq şansı haqqında fikir bildirilmir. Əslində, bizcə, məsələnin maraqlı və reallığa uyğun tərəfi elə bundan ibarətdir. Bu tezis çərçivəsində Ankaranın qarşısına hansı məqsədi qoyduğuna geniş aspektdə baxmağa ehtiyac görürük.