NEWTIMES

Dünyanın ciddi təhlükələrlə üz-üzə qaldığı barədə indi yazmaq və danışmaq bir dəbdir. Məsələ həqiqətən aktualdır. Ancaq adətən müzakirə olunan aspektlərdə deyil, daha ciddi müstəvidə. Çünki real olaraq dünyanın təhlükəsizliyini təmin etmək modeli kökündən yanlış görünür. Burada geosiyasi korporativ maraqlara üstünlük verildiyi hiss edilir. Böyük dövlətlər özlərinə yaxın ölkələrlə birlikdə müəyyən hərbi alyanslar yaradır, ancaq bütün dünyanın maraqları adından danışırlar. Bu sırada NATO və KTMT-nin fəaliyyəti diqqəti daha çox çəkir. Doğrudanmı bu alyanslar fərq qoymadan dünyanın hər bir dövlətinin təhlükəsizliyini təmin edə bilərlər? Doğrudanmı onlar ədalətli surətdə haqqı nahaqdan ayıra bilirlər və ya heç olmasa ona cəhd edirlər? Təcrübə bu kimi suallara cavab verməyin çətin olduğunu göstərir. Çünki ortada xeyli sayda şübhələr vardır. Bu kontekstdə NATO-nun növbəti sammitindən nələr gözləmək olar? Qoyulan suala qlobal geosiyasətin reallıqları müstəvisində necə cavab vermək mümkündür? Məsələnin bu tərəfi üzərində geniş dayanmaq istərdik.

İnsanlar yenə də aldandılar. Bu dəfə erməniləri "küçə demokratı" yanlış yola saldı. Nikol Paşinyan adlı müxalif siyasətçi hakimiyyətə gələrək demokratiya vədi verdi, lakin bunun altından adi saqqallı radikal çıxdı. İndi erməni cəmiyyəti bu "saqqallı"dan canını qurtarmağa çalışır. Moskva da hələlik qıcıqlandığını ifadə edir. Bunların fonunda N.Paşinyan Brüsselə üz tutmağa qərar verib. Ekspertlər bu məqama ayrıca diqqət yetirirlər. Bu nədir – İrəvanın müstəqillik həvəsi, yoxsa növbəti siyasi blef? Bir sıra mütəxəssislər Ermənistanın xarici siyasət kursunu dəyişə biləcəyini deyir. Digərləri isə bunun hazırkı şərtlər daxilində mümkün olmadığını müdafiə edir. Çünki əgər Rusiya Suriyada Qərbə meydan oxuyursa, əsrlərdir ki, at oynatdığı Cənubi Qafqazda tam təsiri altında olan və özünün qondardığı bir ölkəni Avropaya necə verə bilər? Real siyasi mövqedən baxanda bu, yaxın perspektiv üçün mümkün deyildir. Biz hələ uzaq perspektivi demirik. Bütün bunlara görə, N.Paşinyanın Avropa oyununun arxasında nələrin dayana biləcəyi üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Nikol Paşinyanın vədlərinin sonu çatır. Küçədən bəyan etdiyi və pafoslu səslənən fikirlərdən artıq konkret əmələ keçmək gərəkdir. Bunun üçün obyektiv gerçəkliyi nəzərə alan, müdrik və müasir çağırışlara cavab verən siyasi kurs müəyyənləşdirmək gərəkdir. Müşahidələr göstərir ki, rəsmi İrəvan hələlik bu mövqedən çox uzaqdır. N.Paşinyan bir tərəfdən seçkidə islahatlarla bağlı sərəncam verir, digər tərəfdən isə yeni heç bir addım ata bilmir. Əksinə, meydana çıxan daxili problemlər hakimiyyəti daha mürəkkəb dairəyə sürükləyir. Milli qəhrəman hesab edilən bir generalın əslində quldur olduğu aydınlaşır. N.Paşinyanı müdafiə edən bir partiyanın rəhbəri Qaqik Sarukyanla ziddiyyətlər dərinləşir. Qarabağ cəbhəsində Azərbaycan Ordusunun əməliyyatları erməniləri daha ağır vəziyyətə salır. Bu kimi proseslər Ermənistan rəhbərliyinin yanlış siyasətini davam etdirdiyi və əslində, islahatları haradan başlamağın lazım gəldiyini bilmədiyini nümayiş etdirir. Bu məsələ üzərində daha geniş dayanaq.

Azərbaycan Ordusunun 100 illik yubileyi münasibətilə bu il iyunun 26-da Bakıda təşkil edilən hərbi paradın əks-sədası böyük olub. Bu hadisəni müxtəlif "beyin mərkəzləri", ekspertlər təhlil etməkdədirlər. Tədbirdə Azərbaycan əsgərləri ilə yanaşı Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin parad heyəti də iştirak edib. Paraddan sonra "Türk şahinləri" Bakı səmasında nümunəvi uçuşlar həyata keçiriblər. Bütün bu mənzərəni on minlərlə Bakı sakini və şəhərin qonaqları müşahidə ediblər. Həmin hadisə Ermənistan rəhbərliyini çox narahat edib. Rəsmi İrəvan Azərbaycanın hərbi, siyasi və mənəvi-vətənpərvərlik gücünü bir daha görüb. Erməni ekspertlər hakim dairələrdən təcili tədbirlər görməyi tələb edirlər. Bu o deməkdir ki, onlar artıq Azərbaycanın hərbi qüdrətini inkar edə bilmirlər. Əksinə, güclənən Azərbaycana qarşı nələrsə etməyi tələb edirlər. Ancaq hər nə olsa da, Azərbaycan bütün istiqamətlərdə daha güclü və qüdrətli olacaq. Məsələnin bu aspekti üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Dünyada intensiv geosiyasi proseslər gedir. Müxtəlif regionlarda qüvvələr nisbəti çevik surətdə dəyişir. O cümlədən yeni perspektivli əməkdaşlıq formatları meydana gəlir. Mütəxəssislər son zamanlar həmin kontekstdə tez-tez Azərbaycan-Rusiya geosiyasi oxundan bəhs edirlər. Məsələyə qlobal dünya siyasətinin indiki reallıqları prizmasından yanaşdıqda, doğrudan da, çox əhəmiyyətli və incə məqamlar üzə çıxır. Həm mövcud geosiyasi ziddiyyətləri nəzərə almaq lazım gəlir, həm də əməkdaşlıq üçün açılmış yeni imkanlardan ağılla istifadə etmək ehtiyacı qarşıda durur. Geniş siyasi təfəkkürün işığında Rusiya-Azərbaycan əməkdaşlığının ciddi perspektivləri aydın görünür. Bunun üçün real zəmin formalaşıb. Tarixi ənənə də iki dövlət arasında əməkdaşlığın hərtərəfli inkişafı üçün böyük əsasların olduğunu göstərir. Problemin bu cəhətləri üzərində daha geniş dayanmaq ehtiyacı vardır.

Ermənistanın "toy prezidenti" Armen Sarkisyanın Böyük Britaniya, Fransa və ABŞ-a səfəri ilə bağlı Ermənistan mətbuatı hay-küylü müzakirə açıb. Bu səfərin Ermənistan üçün hansı geosiyasi dividendlər gətirə biləcəyi barədə müxtəlif fikirlər ortaya atmaqdadırlar. Bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, rəsmi İrəvan faktiki olaraq Qərb ölkələri ilə münasibətləri yeni müstəviyə çıxarır. Bu zaman onlar "yeni Ermənistan" ifadəsini tez-tez işlədirlər. Ancaq bu "yeniliyin" nədən ibarət olduğu barədə heç biri tutarlı fikir deyə bilmir. Deməli, erməni ekspertlər ancaq pafoslu danışırlar. Doğrudan da, qlobal və regional geosiyasi proseslərin real məzmunu aspektində vəziyyətə baxsaq, Ermənistanın mövqeyində heç bir irəliləyiş olmadığını görərik. Üstəlik, onun xarici siyasəti əvvəlki kimi qeyri-konstruktiv olaraq qalır. Amerikanın İran, Rusiya, Türkiyə və Azərbaycan siyasətinin xarakteri də göstərir ki, hazırda mürəkkəb bir mənzərə mövcuddur. Belə bir durumda Vaşinqton kəskin və ciddi dəyişikliyə səbəb olan addım atmaz. Onda bəs A.Sarkisyan nə üçün Qərbə üz tutub? Bu suala cavab üzərində geniş dayanmağa dəyər.

Transanadolu qaz boru kəməri – TANAP layihəsinin rəsmi açılışı ilə bağlı ekspertlər bütövlükdə Cənubi Qafqazı əhatə edən məsələlər kontekstində bu bölgənin geosiyasi gələcəyinin müxtəlif aspektlərini analiz edirlər. Maraqlı tezislər irəli sürülür. Xüsusilə bu subregionun təhlükəsizliyinin təmini məsələsi maraq doğurur. Həmin bağlılıqda Gürcüstan rəhbərliyinin TANAP-ın açılışında iştirak etməməsi bir sıra suallar yaradıb. Ümumiyyətlə, Azərbaycan-Türkiyə-Gürcüstan əməkdaşlığının perspektivinin geosiyasi analizi daha da aktuallaşıb. Məsələyə geniş müstəvidə yanaşdıqda, əslində, meydana hansısa ciddi maneənin çıxdığını görmürük. Əksinə, qlobal geosiyasi proseslərin təhlili başqa əhəmiyyətli məqamı ortaya çıxarır. Belə ki, Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığının Cənubi Qafqazın sabitliyi, təhlükəsizliyi və davamlı inkişafı üçün daha böyük önəm kəsb etdiyi qənaəti alınır. Bunun fonunda Gürcüstanın mövqeyi də maraq doğurur. Ermənistanın regionda baş verən proseslərdən təcrid olunması, Rusiya və İranın xarici siyasətində müəyyən düzəlişlərin müşahidə edilməsi Cənubi Qafqaza necə təsir edə bilər? Bu müstəvidə Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı hansı məzmun kəsb edir?

Qərbdə bir siyasi-ideoloji böhran vəziyyətinin yarandığı haqqında bir çox mütəxəssislər yazır, bunun müxtəlif səbəblərini göstərirlər. O cümlədən Avropa İttifaqının siyasi-iqtisadi transformasiyası kontekstində meydana çıxan çətinlikləri vurğulayırlar. Avropanın siyasi liderləri də fərqli mövqedədirlər. Əgər A.Merkel xeyli humanist və liberal mövqe tutursa, xristian-demokratlar onu sıxışdırır, təzyiq göstərirlər. Bu, daha çox miqrantlara olan münasibətlə əlaqəlidir. Son olaraq bu məsələdə konkret qərar qəbul etmək üçün A.Merkelə iki həftə vaxt verilib. Bunun fonunda Aİ-nin bir sıra dövlətlərində radikal millətçi mövqe daha qabarıq özünü göstərir. Onların sırasında Macarıstanın baş naziri V.Orbanın ifadə etdiyi fikirlər daha çox narahatlıq doğurur. O, üçüncü dəfə baş nazir seçiləndən sonra parlamentdə düşündürücü fikirlər səsləndirib. Onların fonunda Aİ-nin gələcək taleyi xeyli dərəcədə qaranlıq görünür. Avropa bu dəfə hansı yolu seçəcək – həqiqi demokratiyanı, yoxsa məhdud milliyyətçi kursu?

Qardaş ölkədə növbədənkənar prezident və parlament seçkiləri uğurla başa çatdı. Dünya türk dövlətində demokratiyanın nə dərəcədə yüksək səviyyəyə çatdığını gördü. Seçki sakitlik, qarşılıqlı anlaşma və beynəlxalq qaydalara riayət edilməklə keçdi. Hətta HDP belə insanları sakitliyə və demokratiyaya səsləyib, aranı qarışdırmaq istəyənlərə fürsət verilməməsini istədi. Vətəndaşlar bu kimi çağırışlara həssaslıq göstərdi və Türkiyə növbəti sınaqdan üzüağ çıxdı. Gözlənildiyi kimi, seçkidə "Cümhur İttifaqı"nın namizədi Rəcəb Tayyib Ərdoğan daha çox səs topladı. Bu ittifaqda Ədalət və İnkişaf Partiyası ilə Millətçi Hərəkat Partiyası birləşmişdi. Ana Vətən Partiyası və Muhsin Yazıcıoğlunun tərəfdarları da dəstək verirdilər. Son anda Tansu Çillər R.T.Ərdoğana dəstəyini ifadə etdi. Digər düşərgədə isə "Milli İttifaq" deyilən qrup vardı. Orada əsas olaraq CHP və HDP birləşmişdi. Ancaq onların hər birinin öz namizədi vardı. Onların yanında MHP-dən qopmuş, "İYİ Partiya" adlanan, Meral Akşenerin başçılıq etdiyi qrup vardı. Lakin M.Akşener hətta HDP-nin namizədindən az səs topladı. Bütün bunların Türkiyənin daxili və xarici siyasətinə mümkün təsiri üzərində geniş dayanmağa böyük ehtiyac vardır.

Son zamanlar mütəxəssislər dünyanın böyük dövlətləri arasında faktiki olaraq "ticarət müharibəsi"nin başladığından bəhs edirlər. ABŞ-la Çin, Hindistan, Rusiya və Avropa İttifaqı ölkələri arasında belə bir situasiya yaranıb. Bu tendensiyanın meydana gətirə biləcəyi geosiyasi mənzərə də aktual mövzu hesab olunur. Bir sıra ekspertlərin fikrinə görə, bu prosesdə aparıcı rolu Amerika-Çin münasibətləri oynayacaq. Onun mümkün inkişaf ssenarilərindən asılı olaraq dünyada fərqli geosiyasi mühit yarana bilər. Mütəxəssislərin irəli sürdükləri dörd mümkün təkamül ssenarisinə görə, bütövlükdə dünyada qeyri-müəyyənlik arta bilər. Lakin istənilən halda geosiyasi ağırlıq mərkəzinin Asiya qitəsinə keçməsi proqnozlaşdırılır. Bu isə Zbiqnev Bjezinskinin məlum proqnozunun özünü doğrultmaqda olmasını göstərir. Deyilənlər məsələ üzərində daha geniş dayanmaq zərurətini şərtləndirir.