NEWTIMES

Ekspertlər Astana prosesinin təminatçısı olan Rusiya, Türkiyə və İranın dövlət başçılarının Ankaradakı zirvə görüşünə çox həssaslıqla yanaşırdılar. Onlar məsələni iki aspektdə aktual hesab edirdilər: birincisi, Yaxın Şərqdə müşahidə edilən son hadisələrin fonunda bu üç dövlətin hansı taktiki-strateji mövqe seçəcəyi, ikincisi, konkret olaraq İdlibdə meydana gələn yeni ziddiyyətlərin fonunda "üçlüyün" dağılacağı, yoxsa daha da möhkəmlənəcəyi? Hər iki aspektlə bağlı dövlət başçıları konkret bəyanatlar verdilər və məlum oldu ki, Ankaradakı müzakirələrdən ziddiyyət və ayrılıq gözləyənlər çox yanılırlar. Bütövlükdə Yaxın Şərqlə bağlı geosiyasi aspektdə ortaq mövqe ifadə olunub. O cümlədən Suriya məsələsində həm İdlib mövzusunda, həm də yeni konstitusiyanın hazırlanmasında razılıqlar əldə olunub.

Rusiyanın Vladivostok şəhərində sentyabrın 4-6-da Şərq İqtisadi Forumunun növbəti tədbiri keçirilib. Dünyanın 60-dan çox ölkəsinin nümayəndələrinin dəvət olunduğu yubiley forumunda 440-dan artıq şirkətin rəhbər şəxsləri, beynəlxalq qurumların və qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçiləri, aparıcı media şirkətlərinin nümayəndələri iştirak ediblər. Forum iştirakçıları geniş müzakirələr aparıblar, çox sayda müqavilələr imzalanıb. Rusiyanın Uzaq Şərq əyalətlərinin inkişafı baxımından vacib olan sazişlər əldə edilib. Mütəxəssislər də Foruma böyük maraq göstəriblər. Ekspertlərin əksəriyyəti bu tədbiri qlobal geosiyasi dinamika kontekstində təhlil etməyə çalışırlar. Belə görünür ki, söhbət alternativ beynəlxalq siyasi modeldən gedir. Hətta bu prosesin bir sıra geosiyasi cizgilərini də təsvir etməyə cəhdlər edilir. Bu prosesdə aparıcı rol oynaya biləcək güclərin adları çəkilir.

Son vaxtlar Ermənistan mətbuatı baş nazir Nikol Paşinyanın avqustun 5-də Xankəndinin mərkəzi meydanındakı mitinqdə səsləndirdiyi fikirlərin şərhinə daha çox yer verir. Erməni ekspertlər N.Paşinyanı qeyri-ciddi siyasətçi kimi xarakterizə edirlər. Onlar yazırlar ki, erməni hökumətinin başçısı heç bir real analizə əsaslanmadan populist fikirlər söyləyib. Bunda məqsəd nədən ibarətdir? Bu suala cavab olaraq, ekspertlər hər şeydən öncə, N.Paşinyanın öz imicini və siyasi nüfuzunu xilas etməyə çalışdığını qeyd edirlər. Hakimiyyətə gəlişinin artıq ilyarımlıq dövrü tamam olur. Ancaq ortada real heç bir dəyişiklik yoxdur. İnqilabdan bəhs edən baş nazir bundan o tərəfə gedə bilmir. O, ancaq danışır. Digər tərəfdən, xarici havadarları N.Paşinyandan konkret addımlar gözləyirlər. Lakin onlar da heç bir real addım görmürlər.

Son günlər dünya mətbuatı ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik müşaviri Con Boltonun vəzifəsindən getməsi məsələsini müzakirə edir. Ekspertlər bu hadisənin səbəblərini tapmağa çalışır. Bir istefaya bu qədər maraq göstərilməsi təsadüfi deyil. Söhbət dünyanın ən qüdrətli dövlətinin xarici və təhlükəsizlik siyasətində mühüm rol oynayan şəxsdən gedir. C.Bolton son üç ildə Donald Trampın üçüncü müşaviri idi. Ona qədər həmin vəzifədə çalışanlardan bir qədər artıq işləyə bildi. Lakin nəticə baxımından öz sələflərindən elə də fərqlənmədi. Əksinə, qəfil işdən getməsi ilə daha çox sual yaratdı.

Ermənistan hakimiyyətinin səbatsız xarici siyasət yeritdiyi çoxdan məlumdur. Nikol Paşinyan baş nazir seçiləndən sonra isə vəziyyət daha da ağırlaşıb. Ekspertlər onun siyasi karyerasının özü üçün faciəvi sonluqla bitəcəyi haqqında proqnozlar verirlər. Son zamanlar bunu təsdiq edən hadisələr artıb. Ermənistan cəmiyyəti "Amulsar" qızıl mədəni ətrafında yaranmış siyasi böhranın gərginliyi altındadır. Hazırda bu problemi həll etmək mümkün olmur. Çünki N.Paşinyana həm Moskvadan, həm də Vaşinqtondan təzyiq göstərilir. Ümumiyyətlə, bu cür vəziyyətin yaranması səbəbləri arxasında hansı məqamların dayandığı ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır.

Amerikanın dövlət katibi Mayk Pompeonun Brüsselə səfərinə ekspertlər böyük maraq göstərdilər. Səfər sentyabrın 2-3-də baş tutub. Maraqlıdır ki, təxminən eyni vaxtda Amerika Şərqi Avropada, Rusiya isə Cənubi Qafqazda daha böyük fəallıq nümayiş etdiriblər. Hər bir halda M.Pompeonun danışıqları gizli aparması və mətbuata informasiyaların verilməməsi səfərə xüsusi məzmun verib. Ekspertlər Amerika ilə Avropa İttifaqının hansı məsələlər üzrə və hansı məzmunda müzakirələr apardığına ciddi maraq göstəriblər. Bu kontekstdə amerikalı rəsminin Brüssel səfərinin geosiyasi tərəfləri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Con Boltonun Ukrayna, Moldova, Belarus, Polşa turnesinin analizi başa çatmamış Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşev Azərbaycana səfər etdi. Ekspertlər ABŞ Prezidentinin müşavirinin Şərqi Avropaya səfərini nə dərəcədə gözlənilməz hesab edirdilərsə, N.Patruşevin də Bakıya gəlişinə elə qiymət verməyə çalışdılar. Məsələ həm də N.Patruşevin avqust ayında Ermənistana səfəri fonunda maraq doğururdu. Bu cür müqayisələr təsadüfi deyil. Söhbət Avrasiya məkanında ciddi geosiyasi rəqabət aparan iki böyük dövlətin təhlükəsizlik məsələləri ilə məşğul olan rəsmilərinin geosiyasi baxımdan həssas olan regionlara səfərlərindən gedir. Onlar hansı təkliflərlə gəlmişdilər? C.Bolton və N.Patruşev ümumi şəkildə təhlükəsizlik məsələsinə əhəmiyyət verdiklərini ifadə ediblər. Ancaq konkret olaraq bu ifadələrin arxasında hansı faktlar dayanır? Xüsusilə N.Patruşev hansı məqamları müzakirə edə bilərdi?

Avropa İttifaqının Şərq qonşuları ilə münasibətlərinin inkişafına yönəldilmiş "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramının 10 illiyi 2019-cu ildə silsilə tədbirlərlə qeyd edildi. Brüsseldə bu mövzuda Aİ-nin sammiti keçirildi, Batumidə isə yüksək səviyyəli beynəlxalq konfrans təşkil olundu. Hər iki tədbirin nəticələrini ekspertlər analiz edir, proqnozlar verirlər. Həmin bağlılıqda Cənubi Qafqaz ölkələrinin "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramında iştirakının özəllikləri və gəlinən nəticələrin təhlili maraq doğurur. Bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, bu proqram çərçivəsində ən çox uğur qazanan ölkə Gürcüstan olub. Əslində, Brüssel də bu qənaətdədir. Ermənistanla bağlı konkret bir fikir ifadə etmək çətindir. Bu ölkə rəhbərliyinin yürütdüyü qeyri-konstruktiv siyasət nəticəsində onun "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramında yeri və rolu da aydın deyil. Azərbaycanla bağlı isə tamamilə fərqli situasiya yaranıb. Rəsmi Bakının müstəqil siyasəti "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı daxilində onun məxsusi və ardıcıl mövqeyinin olduğunu təsdiqləyir.

Amerikanın başladığı ticarət müharibələrinin dünya iqtisadiyyatını silkələdiyi sirr deyil. İndi bütün ölkələr növbəti qlobal iqtisadi böhrana hazırlaşır. Bunun fonunda ticarət müharibələri nəinki səngiyir, əksinə, yeni səviyyəyə yüksəlir. Bunun əlamətlərindən biri Donald Trampın Çini çökdürəcəyi ilə bağlı verdiyi bəyanat hesab oluna bilər. O, yenidən prezident seçiləcəyi təqdirdə Çinin iqtisadi potensialını məhv edəcəyindən danışıb. Bu arada, Yaxın Şərqdə geosiyasi vəziyyət daha da kəskinləşib. Orada İsrail-ABŞ cütlüyü İrana qarşı yeni addımlar atır. Tehran isə müxtəlif manevrlər etməkdədir. Onlardan biri kimi xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifin "vahid Çin" ideyasını dəstəklədiklərini bəyan etməsi göstərilir. Bu yanaşma kontekstində Amerika, Çin və İran xəttində geosiyasi proseslərin istiqaməti və bunun qlobal coğrafi-iqtisadi reallıqlara təsiri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Bir neçə müddətdir ki, Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında yeni əməkdaşlıq sənədinin hazırlanması ilə əlaqədar bəzi məsələlər qızğın nəzəri diskussiyaların mövzusuna çevrilib. Burada fərqli mövqelər ifadə edilir, bəzən hətta bir-birinə zidd tezislər səsləndirilir. Rəsmi Bakı isə təmkinli və reallığı əks etdirən fəal mövqe tutur, tərəfdaşlıq sazişi üzrə danışıqların konstruktiv müstəvidə davam etdirildiyini ifadə edir. Bu xüsusda ekspertlər bir mühüm məqama diqqət yetirməlidirlər. Azərbaycan ayrı-ayrı dövlətlər və təşkilatlarla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan əlaqələrə üstünlük verir. Suverenlik və milli maraqların qorunması başlıca yer tutur. Aİ-nin "Şərq tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində əməkdaşlıq təkliflərində müəyyən məqamlar onu qane etmədiyindən Azərbaycan özünün əməkdaşlıq modelini irəli sürüb. Bu istiqamətdə səmərəli müzakirələr aparılır.