NEWTIMES

Dövlət başçısı İlham Əliyevin Xorvatiyaya rəsmi səfəri kütləvi informasiya vasitələrinin və ekspertlərin ciddi marağına səbəb olub. İki ölkə arasındakı münasibətlərin inkişaf dinamikası maraqlı faktlarla və strateji məqamlarla zəngindir. Xorvatiya Cənub-Şərqi Avropanın sayılan, Azərbaycan isə Cənubi Qafqazın lider dövlətidir. Xorvatiya yerləşdiyi regionda energetika və nəqliyyat sahələrində inkişaf etmiş qovşağa çevrilməyi planlayıb. Bu baxımdan Zaqrebin Azərbaycanın təşəbbüskarı olduğu enerji və nəqliyyat layihələrində iştirakı prinsipial əhəmiyyət daşımaqdadır. Təbii ki, Xorvatiya üçün Azərbaycanla əlaqələrin bütün istiqamətlər üzrə strateji xarakter alması vacibdir. Burada onu da demək gərəkdir ki, Zaqreb Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsinə Bakı ilə əməkdaşlığın inkişafında mühüm faktor olaraq baxır. Bütün bunlar dövlət başçısı İlham Əliyevin Xorvatiya səfərinin çox uğurlu olduğunu təsdiqləyir. Həmin bağlılıqda səfərin geosiyasi konteksti üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Elmi tədqiqatçılar tarixin hazırkı mərhələsinin bir sıra özəlliklərini geniş araşdırırlar. Qlobal geosiyasi kontekstdə bu məsələ kifayət qədər aktualdır. O cümlədən yeni dünya nizamı, qlobal təhlükəsizlik, bəşəriyyətdə özünü göstərən dəyişikliklər kimi problemlərin qarşılıqlı əlaqədə təhlilinə böyük ehtiyac yaranıb. Həmin məsələ beynəlxalq təşkilatların müasir şərtlər daxilində səmərəli fəaliyyətinin təmini prizmasından xüsusi önəm kəsb edir. Belə ki, BMT kimi təşkilatın qlobal təhlükəsizliyi təmin etməkdə qarşılaşdığı çətinliklər müxtəlif suallar yaradır. Onlara cavab tapmaqla, faktiki olaraq, yeni dünya nizamının formalaşdırılmasının nəzəri əsasları işlənmiş olur. Təəssüf ki, hələlik bu problem öz həllini tapmayıb. Ancaq bir sıra maraqlı araşdırmalar və onlardan irəli gələn mühüm nəticələr vardır. Burada onlar üzərində bir qədər geniş dayanaq.

Qırğız Respublikasının Çolpon-Ata şəhərində Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının (TDƏŞ) VI Zirvə görüşü keçirilib. Tədbirə ilk dəfə olaraq Özbəkistan və Macarıstan da qatılıb. Sammitdə türk dövlətlərinin əməkdaşlığında aktual hesab edilən müxtəlif məsələlər müzakirə edilib. Bunlara siyasi, iqtisadi, enerji, nəqliyyat, təhlükəsizlik, idman, elm, təhsil və s. kimi sahələr daxildir. Zirvə görüşündə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dərin məzmunlu nitq söyləyib. Dövlət başçısı müasir mərhələdə TDƏŞ-in vacib funksiya yerinə yetirdiyini vurğulamaqla yanaşı, üzv dövlətlərin əməkdaşlığının konkret istiqamətlərini də göstərib. Təşkilatın qarşısında duran əhəmiyyətli məsələlərdən biri kimi Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli prosesinə ayrıca diqqət yetirilib. Bundan başqa, TDƏŞ çərçivəsində əməkdaşlığın yeni səviyyəyə yüksəldilməsinin müxtəlif aspektləri haqqında fikirlər söylənilib. Onlar üzərində daha geniş dayanmaq zərurəti mövcuddur.

Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyevin Rusiyanın Soçi şəhərində Vladimir Putinlə apardığı müzakirələr geniş marağa səbəb olub. Burada imzalanan sazişlərin məzmunu və əldə edilən nəticələr göstərir ki, söhbət iki müstəqil dövlətin strateji əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirmək niyyətindən gedir. Cənubi Qafqazın başqa heç bir dövləti bu miqyasda çoxvektorlu xarici siyasət həyata keçirə bilmir. Azərbaycan ABŞ-la əlaqələrini inkişaf etdirir. Avropa İttifaqı ilə hərtərəfli əməkdaşlığa dair yeni saziş hazırlanır, Türkiyə ilə əlaqələr yüksək səviyyədədir, İranla münasibətlər dinamik inkişaf edir, Çin ilə əlaqələr genişdir, Gürcüstanla əməkdaşlığın konkret məzmunu hamıya məlumdur. Rusiya kimi böyük qonşu dövlətlə də qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq kursunun müəyyənləşdirilməsi həyat əhəmiyyətli məsələdir. Regionda məhz Bakı bu vəzifənin öhdəsindən gəlir. Bütün bunlara görədir ki, Soçidə əldə edilən razılıqlar tarixi məzmun kəsb edir və Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi inkişafına ciddi töhfələr verəcək. Məsələnin bu aspekti üzərində bir qədər geniş dayanmaq zərurəti vardır.

Almaniya Kanslerinin Azərbaycana səfəri yalnız iki ölkə arasındakı münasibətlərin gələcəyi ilə məhdudlaşmır. Angela Merkelin Cənubi Qafqazın hər üç ölkəsinə səfər etməsi faktı prizmasından mövzunun daha geniş kontekstlə bağlı olduğunu demək olar. Belə görünür ki, A.Merkel bütövlükdə region dövlətləri ilə Avropa İttifaqının münasibətlərinin bir sıra mühüm tərəflərini "sərf-nəzər" etmək məqsədi də güdüb. Bu tezisin fonunda tərəflər arasında əlaqələrin hazırkı dinamikası və yeniləşmə perspektivinin təhlili kifayət qədər aktual görünür. A.Merkelin səfərindən sonra Aİ-Azərbaycan münasibətlərində hansı mümkün geosiyasi dəyişikliklər baş verə bilər?

Almaniya Federativ Respublikasının Kansleri Angela Merkelin Cənubi Qafqazın hər üç ölkəsinə səfərini ekspertlər fərqli aspektlərdən qiymətləndirirlər. Burada əsasən təhlükəsizlik məqamına diqqət yetirilir. Lakin A.Merkelin Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda fərqli məsələləri müzakirə etdiyi də vurğulanır. Buna baxmayaraq, Almaniyanın "dəmir ledi"sinin bu ölkələrə yanaşmasında ortaq bir məqam da var. Kansler hər üç dövlətə ənənəvi "eyni qəlib" çərçivəsində yanaşdığını nümayiş etdirdi. Təəssüf ki, təcavüzkarla onun qurbanına yenə də eyni qəlibdə baxıldı. Lakin indi vəziyyət öncəki dövrlərdən xeyli fərqlənir. Azərbaycan sürətlə inkişaf edir, beynəlxalq aləmdə nüfuzu artır, Ermənistan isə geosiyasi və iqtisadi ziddiyyətlərin içində çapalayır. Bütün bunların fonunda A.Merkelin regiona səfərinin bir sıra geosiyasi və təhlükəsizlik aspektləri üzərində dayanmaq maraqlı olardı.

Amerika administrasiyasının dünyanın bir çox ölkəsi ilə münasibətlərində gərginlik yaratmaqda davam etdiyini artıq mütəxəssislər etiraf edirlər. Onlar Prezident Donald Trampın "İlk öncə Amerika" tezisinin meydana gətirdiyi çətinlikləri qəbul etmək məcburiyyətindədirlər. Almaniya, Rusiya, Çin, Türkiyə, İran, Şimali Koreya və digər dövlətlərlə münasibətlərin böhrana uğradığı faktdır. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, burada başlıca hədəf Çindir. Çünki məhz bu ölkə Amerikanın dünya ağalığına qarşı ən ciddi təhlükədir. Bunun fonunda Vaşinqton digər böyük güclərə qarşı da bəzən məntiqi izahı çətin olan addımlar atmaqdadır. Bu bağlılıqda ekspertlərin diqqətini ən çox Türkiyə-ABŞ münasibətləri cəlb edir. Bu mövzu ətrafında çoxlu sayda spekulyativ tezislər irəli sürülür. Onlar əsasən Türkiyəni reallıqdan uzaq təqdim etməyə çalışırlar. Problemin daha geniş və dərindən analizi isə tamamilə fərqli faktları ortaya qoyur. Biz bu aspektdə ABŞ-Türkiyə münasibətlərindəki gərginliyin geosiyasi səbəbləri üzərində dayanmaq istərdik.

Uzun illərin gərgin müzakirələrindən sonra beş Xəzəryanı ölkə Qazaxıstanın Aktau şəhərində Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı çox mühüm sənəd imzaladılar. Bu hadisəyə bir sıra dövlət başçıları tarixi qiymət verdilər. Mütəxəssislər və kütləvi informasiya vasitələri də baş verənlərə böyük maraq göstərdilər. Qərb mətbuatı əldə edilən razılıqları daha çox "siyasi mövqe"dən dəyərləndirməyə çalışır. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və başqa ölkələrin bəzi nəşrləri Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşməsini Rusiyanın böyük qələbəsi kimi təqdim etməyə cəhd göstərirlər. "The Guardian", "Le Monde", "The New York Times" və başqa nəşrlərdə imzalanan Konvensiyanın Moskvaya verə biləcəyi geosiyasi dividendlərdən bəhs edilir. Ancaq, bizcə, hadisə daha geniş kontekstdə əhəmiyyət kəsb edir. Onu hansısa bir region dövlətinin uğuru kimi təqdim etmək reallığa uyğun deyil. Bu məqamı nəzərə alaraq Aktau sammitinin geosiyasi, mədəni, ekoloji, iqtisadi və energetik əhəmiyyəti üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Hazırda dünyada sürətli və mürəkkəb geosiyasi proseslərin getdiyini mütəxəssislər açıq etiraf edirlər. Meydana çıxan yeni faktorların bütövlükdə bəşəriyyəti hara aparacağını proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Lakin bu proses konkret dövlətlər arasında münasibətlərin məzmununa da ciddi təsir göstərir. Bu bağlılıqda terrorçu qruplaşma ilə əlaqədə adı keçən amerikalı keşiş Endryu Bransona görə Amerika ilə Türkiyə arasında yaranmış ziddiyyətlər diqqəti çəkir. Belə görünür ki, Vaşinqton pastor uğrunda ciddi mübarizəyə girişib. Nəyin bahasına olur-olsun bu adamı həbsdən qurtarmaq fikrindədir. Bu zaman özünün oxşar situasiyalarda saymazyana davranmasını nəzərə belə almır. Amerika yalnız tələb etməyi bacarır. Nəticədə, Ankara sərt şəkildə Donald Trampa rədd cavabı verib. İndi keşiş ev dustaqlığındadır. Onun məhkəməsi davam edir. Türkiyə rəhbərliyi əsas qərarı məhkəmənin verəcəyini dəfələrlə bildirib. Bununla yanaşı, bir neçə inkişaf etmiş dövlətin başçıları İstanbulda görüşmək qərarına gəliblər.

Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikasını özündə birləşdirən təşkilat (BRİCS) getdikcə daha israrla ümumdünya proseslərinə təsir etməyə başlayıb. Son illər ardıcıl olaraq sammitlər keçirib və hər dəfə də maraqlı qərarlar qəbul edib. Onun 10-cu yubiley sammitinə Cənubi Afrika Respublikası ev sahibliyi edib. Burada liderlər çox əhəmiyyətli beynəlxalq məsələləri müzakirə edib, onları yekun bəyannamədə vurğulayıblar. Sənəddə siyasi, geosiyasi, iqtisadi, ticari, humanitar və təhlükəsizlik məsələləri yer alıb. Müxtəlif regionlardakı münaqişələrin həllinə ortaq mövqe nümayiş etdirilib. Tədbirdə alınan qərarlar göstərir ki, BRİCS yeni səviyyədə qlobal məsələlərə təsir göstərmək əzmindədir. Təşkilat daha nüfuzlu olmağın yollarını arayır. Mümkündür ki, o, tərkibini genişləndirsin. Bütün bunlara görə də, ekspertlər Yohannesburqdakı sammitin mümkün geosiyasi nəticələri üzərində geniş dayanırlar. Bu aspektdə bir sıra aktual məqamları təhlil etməyə ehtiyac görürük.