NEWTIMES

Müasir mərhələdə dünyanın ciddi geosiyasi problemlərini həll etmək, əlbəttə, o qədər də asan deyil. Xüsusilə, uzun müddətdir ki, böyük dövlətlər nüfuz uğrunda amansız mübarizə aparırlar. Müxtəlif regionlarda – Yaxın Şərqdə, Şərqi Avropada, Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada həllini gözləyən münaqişələrdə hələ də qan tökülür. Bunlara son zamanlar daha geniş miqyas alan ticarət müharibəsi də əlavə olunub. Bununla dünya daha mürəkkəb geosiyasi vəziyyətə yuvarlanmaqdadır. Helsinkidə D.Trampla V.Putinin danışıqları bütün bunların fonunda çox aktual görünürdü. Ekspertlər görüşün səmərəli olub-olmayacağına dair proqnozlar verir, fikir bildirirdilər. Artıq bu məsələləri daha geniş kontekstdə təhlil etmək zərurəti yaranıb.

Analitiklər dünya miqyasında geosiyasi proseslərin ümumi xarakteristikasını verməyə çalışırlar. Meydana müxtəlif versiyalar atılır. Qloballaşma prosesinin geosiyasəti hansı ssenari üzrə inkişaf etdirdiyi məsələsi də birmənalı izah olunmur. Bunun fonunda ümumi geosiyasi mənzərədən çox regionallaşma adlanan prosesin üstünlük təşkil etdiyi tezisi irəli sürülür. Regionallaşma coğrafi meyarlara görə deyil, sosial-siyasi əlamətlərə əsasən baş verir. Bu zaman insanlar konkret ölkələri deyil, regionları seçirlər. Həmin tendensiyanın da özünəməxsus siyasi, iqtisadi, mədəni və əxlaqi problemləri meydana gəlir. Yaxın Şərqin timsalında regionallaşmanın mümkün geosiyasi nəticələri haqqında təsəvvür əldə etmək olar. Bu bucaq altında böyük dövlətlərin bu regionda nüfuz uğrunda apardıqları mübarizəyə nəzər saldıqda, maraqlı özəlliklərə rast gəlmək olur. Onların üzərində daha geniş dayanmağa ehtiyac var.

Mütəxəssislər və siyasətçilər uzun müddətdir ki, qlobal dünya nizamının gələcəyi ilə bağlı diskussiyalar aparırlar. Maraqlı təkliflər irəli sürülür. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Qərbdə "çoxqütblü dünya" modelindən danışmağa başladılar. Rusiyada Yevgeni Primakov isə 1996-cı ildə Hindistana səfəri zamanı Rusiya-Hindistan-Çin mərkəzli yeni dünya modeli yaratmağı təklif etdi. Bu, çoxqütblü dünya modeli ilə bağlı konkret addım hesab edilir. Ancaq o zamandan bu yana çoxqütblü dünya modeli qurulmur. Faktiki olaraq bəşəriyyət yenə də təkqütblü dünyanın ziddiyyətləri içində çapalayır. Liderlər də zaman-zaman bunu etiraf edirlər. Bəs səbəb nədən ibarətdir? Niyə böyük dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar çıxış yolu tapa bilmirlər? Biz bu məsələnin bir sıra aspektlərinin nəzəri-geosiyasi təhlilinə ehtiyac görürük.

Siyasətdə konkret nəticələr əsas götürülür. Vədlər verilə bilər, ancaq vətəndaşlar onların yerinə yetirilmədiyini gördükdə, liderdən üz döndərə bilirlər. Nikol Paşinyan hazırda bu vəziyyətdədir. Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyev isə əksinə, bütün dünyada verdiyi vədləri yerinə yetirən və etibarlı tərəfdaş kimi fəaliyyət göstərən lider olaraq qəbul edilir. Prezidentin Brüsselə iyul ayının 10-12-si arası etdiyi səfərin nəticələri bunu bir daha təsdiq edir. İlham Əliyev Avropa İttifaqı üçün çox mühüm bir sənədin paraflanmasına nail olub. "Tərəfdaşlıq prioritetləri" adlanan həmin sənəddə Aİ ilə Azərbaycan arasında qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın başlıca prinsipləri öz əksini tapıb. Bu sənədin strateji əhəmiyyəti hələ çox təhlil edilməlidir. Eyni zamanda, Brüsseldə NATO-nun növbəti sammitində qəbul edilən bəyannamədə Azərbaycanın siyasi sərhədlərinin toxunulmazlığı vurğulanıb. Bu da ciddi əhəmiyyəti olan hadisədir. Bu kimi məqamların işığında Prezident İlham Əliyevin Brüssel səfərinin bir sıra məqamları üzərində geniş dayanmağa böyük ehtiyac görürük.

Amerika Prezidenti Donald Tramp NATO sammiti öncəsi bir sıra dövlətlərin başçılarına ittihamedici məktub yazması ilə dünya siyasətini yenidən qarışdırıb. ABŞ dövlət başçısı öz avropalı tərəfdaşlarını qətiyyətsizlikdə, süni davranmaqda, ticari əlaqələrdə qeyri-səmimi olmaqda günahlandırıb. Buna Angela Merkel dərhal reaksiya verib. Almaniyanın kansleri cavabında bəyan edib ki, Amerika böyük bir ticari müharibənin astanasına gəlib. Buradan geriyə dönüş olmaya bilər. Mütəxəssislər A.Merkelin bu mövqeyini Aİ-nin də ticarət müharibəsinə hazırlaşması kimi qiymətləndirirlər. Digər məsələ NATO üzvlərinin hərbi xərcləri ilə bağlıdır. Amerika Prezidenti xeyli vaxtdır ki, üzv dövlətlərdən xərcləri artırmağı tələb edir. O, əsas yükün Amerikanın üzərinə düşməsinin doğru olmadığını ifadə edir. Bu istiqamətdə NATO üzvləri bir sıra addımlar atsalar da, D.Tramp gedişatdan tam razı deyil. Həmin səbəbdən də o, NATO üzvlərindən müəyyən məsələlərə əməl etmələrini tələb edir. Bu kontekstdə qlobal dünya siyasətinin mümkün təkamül ssenariləri üzərində geniş dayanmaq lazımdır.

Dünyanın ciddi təhlükələrlə üz-üzə qaldığı barədə indi yazmaq və danışmaq bir dəbdir. Məsələ həqiqətən aktualdır. Ancaq adətən müzakirə olunan aspektlərdə deyil, daha ciddi müstəvidə. Çünki real olaraq dünyanın təhlükəsizliyini təmin etmək modeli kökündən yanlış görünür. Burada geosiyasi korporativ maraqlara üstünlük verildiyi hiss edilir. Böyük dövlətlər özlərinə yaxın ölkələrlə birlikdə müəyyən hərbi alyanslar yaradır, ancaq bütün dünyanın maraqları adından danışırlar. Bu sırada NATO və KTMT-nin fəaliyyəti diqqəti daha çox çəkir. Doğrudanmı bu alyanslar fərq qoymadan dünyanın hər bir dövlətinin təhlükəsizliyini təmin edə bilərlər? Doğrudanmı onlar ədalətli surətdə haqqı nahaqdan ayıra bilirlər və ya heç olmasa ona cəhd edirlər? Təcrübə bu kimi suallara cavab verməyin çətin olduğunu göstərir. Çünki ortada xeyli sayda şübhələr vardır. Bu kontekstdə NATO-nun növbəti sammitindən nələr gözləmək olar? Qoyulan suala qlobal geosiyasətin reallıqları müstəvisində necə cavab vermək mümkündür? Məsələnin bu tərəfi üzərində geniş dayanmaq istərdik.

İnsanlar yenə də aldandılar. Bu dəfə erməniləri "küçə demokratı" yanlış yola saldı. Nikol Paşinyan adlı müxalif siyasətçi hakimiyyətə gələrək demokratiya vədi verdi, lakin bunun altından adi saqqallı radikal çıxdı. İndi erməni cəmiyyəti bu "saqqallı"dan canını qurtarmağa çalışır. Moskva da hələlik qıcıqlandığını ifadə edir. Bunların fonunda N.Paşinyan Brüsselə üz tutmağa qərar verib. Ekspertlər bu məqama ayrıca diqqət yetirirlər. Bu nədir – İrəvanın müstəqillik həvəsi, yoxsa növbəti siyasi blef? Bir sıra mütəxəssislər Ermənistanın xarici siyasət kursunu dəyişə biləcəyini deyir. Digərləri isə bunun hazırkı şərtlər daxilində mümkün olmadığını müdafiə edir. Çünki əgər Rusiya Suriyada Qərbə meydan oxuyursa, əsrlərdir ki, at oynatdığı Cənubi Qafqazda tam təsiri altında olan və özünün qondardığı bir ölkəni Avropaya necə verə bilər? Real siyasi mövqedən baxanda bu, yaxın perspektiv üçün mümkün deyildir. Biz hələ uzaq perspektivi demirik. Bütün bunlara görə, N.Paşinyanın Avropa oyununun arxasında nələrin dayana biləcəyi üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Transanadolu qaz boru kəməri – TANAP layihəsinin rəsmi açılışı ilə bağlı ekspertlər bütövlükdə Cənubi Qafqazı əhatə edən məsələlər kontekstində bu bölgənin geosiyasi gələcəyinin müxtəlif aspektlərini analiz edirlər. Maraqlı tezislər irəli sürülür. Xüsusilə bu subregionun təhlükəsizliyinin təmini məsələsi maraq doğurur. Həmin bağlılıqda Gürcüstan rəhbərliyinin TANAP-ın açılışında iştirak etməməsi bir sıra suallar yaradıb. Ümumiyyətlə, Azərbaycan-Türkiyə-Gürcüstan əməkdaşlığının perspektivinin geosiyasi analizi daha da aktuallaşıb. Məsələyə geniş müstəvidə yanaşdıqda, əslində, meydana hansısa ciddi maneənin çıxdığını görmürük. Əksinə, qlobal geosiyasi proseslərin təhlili başqa əhəmiyyətli məqamı ortaya çıxarır. Belə ki, Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığının Cənubi Qafqazın sabitliyi, təhlükəsizliyi və davamlı inkişafı üçün daha böyük önəm kəsb etdiyi qənaəti alınır. Bunun fonunda Gürcüstanın mövqeyi də maraq doğurur. Ermənistanın regionda baş verən proseslərdən təcrid olunması, Rusiya və İranın xarici siyasətində müəyyən düzəlişlərin müşahidə edilməsi Cənubi Qafqaza necə təsir edə bilər? Bu müstəvidə Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı hansı məzmun kəsb edir?

Qərbdə bir siyasi-ideoloji böhran vəziyyətinin yarandığı haqqında bir çox mütəxəssislər yazır, bunun müxtəlif səbəblərini göstərirlər. O cümlədən Avropa İttifaqının siyasi-iqtisadi transformasiyası kontekstində meydana çıxan çətinlikləri vurğulayırlar. Avropanın siyasi liderləri də fərqli mövqedədirlər. Əgər A.Merkel xeyli humanist və liberal mövqe tutursa, xristian-demokratlar onu sıxışdırır, təzyiq göstərirlər. Bu, daha çox miqrantlara olan münasibətlə əlaqəlidir. Son olaraq bu məsələdə konkret qərar qəbul etmək üçün A.Merkelə iki həftə vaxt verilib. Bunun fonunda Aİ-nin bir sıra dövlətlərində radikal millətçi mövqe daha qabarıq özünü göstərir. Onların sırasında Macarıstanın baş naziri V.Orbanın ifadə etdiyi fikirlər daha çox narahatlıq doğurur. O, üçüncü dəfə baş nazir seçiləndən sonra parlamentdə düşündürücü fikirlər səsləndirib. Onların fonunda Aİ-nin gələcək taleyi xeyli dərəcədə qaranlıq görünür. Avropa bu dəfə hansı yolu seçəcək – həqiqi demokratiyanı, yoxsa məhdud milliyyətçi kursu?

Azərbaycan müstəqil dövlət kimi bir sıra beynəlxalq layihələrin təşəbbüskarıdır. Onların sırasında TANAP ayrıca yer tutur. Çünki bu layihədən öncə gözlər "Nabucco" adlanan enerji layihəsinə dikilmişdi. Ancaq Qərb ölkələrinin günahı ucbatından "Nabucco"dan imtina edildi. O zaman Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Türkiyədə yeni layihənin həyata keçirilməsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı. İki qardaş ölkə rəhbərliyi TANAP adlanan layihəni hazırlamaq qərarına gəldilər. O zaman buna qarşı da inamsızlıq yaratmağa və onun qeyri-real olduğu fikrini aşılamağa çalışanlar tapıldı. Lakin Azərbaycan və Türkiyə liderlərinin siyasi qətiyyəti nəticəsində proses dayanmadı. İyunun 12-də isə Əskişəhərdə TANAP-ın açılış mərasimi baş tutdu! Bu hadisənin geosiyasi və tarixi əhəmiyyəti üzərində dayanmağa böyük ehtiyac duyuruq.