NEWTIMES

Qırğızıstanın paytaxtı Bişkek şəhərində Müstəqil Dövlətlər Birliyi Dövlət Başçıları Şurasının məhdud tərkibli iclasında bir sıra mühüm razılıqlar əldə edilib. Təşkilata üzv olan ölkələr müxtəlif sahələrdə, o cümlədən təhlükəsizliyin təmini, terrorla mübarizə, nəqliyyat sferalarında əlaqələri gücləndirmək niyyətlərini ifadə ediblər. Hazırda bu problemlər dünya üzrə kəskinləşib. 25 illik yubileyini qeyd edən MDB üçün də onların əhəmiyyəti böyükdür. Lakin həmin sammitdə öz ənənəsinə sadiq qalan Ermənistanın dövlət başçısı, şər-böhtan xarakterli fikirlər ifadə edərək, Azərbaycanı aprel müharibəsini törətməkdə günahlandırmağa cəhd edib. Buna cavab olaraq, Azərbaycan Prezidenti çıxışında Serj Sarkisyanın danışdıqlarının həqiqəti əks etdirmədiyini dəmir məntiqlə sübut edib, illərdir ki, Azərbaycan torpaqlarını işğal altında saxlayan bir ölkənin başçısının çıxışlarının əsl paradoks olduğunu tədbir iştirakçılarının diqqətinə çatdırıb. Bununla İlham Əliyev növbəti dəfə rəsmi İrəvanın təxribat xarakterli hərəkətini ifşa edib.

Dünyanın 20 ən güclü iqtisadiyyatı Çinin Hançjou şəhərində növbəti sammitini keçirdi. Tədbir öncəsi ekspertlər dünyanı narahat edən qlobal geosiyasi və iqtisadi problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində konkret qərarların qəbul edilməsinə olan ehtiyacdan bəhs edirdilər. Proseslərin özü də bunu təsdiqləyirdi. Lakin sammitin gedişatı tamamilə fərqli mənzərəni ortaya çıxardı. Belə ki, liderlər öz aralarında çoxlu müzakirələr apardılar, ancaq onların yekunu gözlənilən nəticəni vermədi. ABŞ, Rusiya, Aİ və Çin rəhbərliyi görüşlərində aktual olan qlobal iqtisadi və geosiyasi problemləri müzakirə etdilər. Bu prosesdə V.Putinin daha fəal olduğu haqqında KİV-də məlumatlar yayıldı. Ancaq Suriya və Ukrayna məsələlərində hər hansı razılaşma əldə edilmədi. Müxtəlif təkliflər və lokal xarakterli razılıqla məhdudlaşdılar. Qlobal təhlükəsizliyin təmini məsələsində də yeni heç bir şeyə nail olunmadı. Bu kimi məqamlar hansı riskləri meydana gətirir və proseslərin proqnozlaşdırılması mümkündürmü?

Bakıda Azərbaycan, Rusiya və İran dövlət başçılarının avqust görüşündən sonra ekspertlərin ölkəmizin geosiyasi mövqeyinə marağı daha da artıb. Əksəriyyət hesab edir ki, Bakı regional miqyasda həyata keçirilən əməkdaşlıq layihələrinin mərkəzinə keçməkdədir. Artıq onun bu kontekstdə oynadığı rol qlobal geosiyasətin vacib elementlərindən biri sayılır. Biz bu kimi fikirlərin əsaslı olduğunu düşünürük. Eyni zamanda, indi ekspertlərin diqqət yetirdiyi faktorların Azərbaycan rəhbərliyinin uzun illərdir apardığı xarici siyasət kursunun bir fraqmenti olduğunu demək istərdik. Konkret ifadə etsək, indi çoxlarının qəbul etdiyi uğurlar, əslində, əsası Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş siyasi kursun məntiqi nəticəsidir. Və bu bağlılıqda Azərbaycanın regional liderliyinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Reallaşdırılan layihələr, islahat proqramları Azərbaycanı həqiqi mənada Cənubi Qafqazın lideri edib. İndi müşahidə edilən proseslər – üçtərəfli əməkdaşlıq formatının səmərəliliyi, siyasi və idarəetmə sahələrində islahatların əlaməti olan ümumxalq referendumunun təyin edilməsi kimi hadisələr Azərbaycanın regional liderlik modelinin mühüm elementlərini təşkil edir.

Hazırda qlobal səviyyədə müşahidə edilən bir sıra ədalətsizliklərin səbəbi barədə mütəxəssislər analizlər aparır, müxtəlif faktorlara diqqəti çəkirlər. Onların hər biri əhəmiyyətlidir. Lakin, nədənsə, mütəxəssislər bir vacib məqamı – böyük dövlətlərin liderlik iddialarından əl çəkmədiklərini vurğulamırlar. Sanki bu, təbii tələbatdır. Reallıq isə ondan ibarətdir ki, keçən əsrin ikinci yarısından başlayaraq supergüclərin liderlik ambisiyaları ciddi geosiyasi problemlərə gətirib çıxarıb və onların həllində Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) acizdir. Nəzəri araşdırmalara görə, ümumiyyətlə, bu kimi məsələlərdə BMT-nin qərarlarının səmərəli olması üçün, ilk növbədə, dünya liderliyi iddialarından imtina edilməlidir. Bu barədə düşünən supergüc varmı? Mütəxəssislərin fikirləri nədən ibarətdir?

Qlobal miqyasda cərəyan edən geosiyasi təlatümlər çoxlu sayda aktual məsələlər ortaya çıxarır. Bütövlükdə dünya nizamının yeniləşməsi zərurətindən bəhs edilir. Bir sıra regionlarda meydana gələn münaqişələr, silahlı toqquşmalar, yoxsulluq və aclığın yayılması, qanunsuz miqrasiya proseslərinin şiddətlənməsi, dövlətlərarası münasibətlərdə gərginliyin artması, böyük güclər arasında rəqabətin güzəştsiz və amansız məzmun kəsb etməsi və digər hallar bəşəriyyəti narahat edir. Bu kimi problemlərin həlli üçün konkret addımlar atmaq lazım gəlir. Həmin kontekstdə mütəxəssislər dünyanın ən güclü dövləti sayılan Amerikanın xarici siyasətinin təftiş edilməsi gərəkliyini vurğulayırlar. İndiki prezident seçkisi yarışı da göstərir ki, ABŞ cəmiyyətində ənənəvi siyasi elitadan narazılıq artır. İndi "antieltia" mövqeyi tutan siyasi liderlərə meyl güclənib. Bu əlamətin sonucda ABŞ xarici siyasətində uzun illərdir mövcud olan konsensus paradiqmasının dəyişməsinə aparıb çıxaracağı haqqında proqnozlar verilir. Doğrudan da həmin məsələ nəzəri və praktiki maraq doğurur.

Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqını tərk etmək qərarına gəlməsi Qərbdə ciddi siyasi, ideoloji və geosiyasi əks-səda doğurub. Mütəxəssislər bu hadisənin bütövlükdə təşkilatın taleyinə təsiri ilə bağlı təhlillər aparır və proqnozlar verirlər. Maraqlıdır ki, hələlik üstünlük verilən konkret ssenari yoxdur. Aİ-nin gələcəyi ilə əlaqəli bir qeyri-müəyyənliyin hökm sürdüyü göz önündədir. Lakin əksər ekspertlərin razılaşdığı bir məqam mövcuddur – "Brexit" adi hadisə deyil, Aİ daxilində uzun illərdir yığılıb qalan prinsipial əhəmiyyətli ziddiyyətlərin məntiqi nəticəsidir. Bu baxımdan Aİ-nin siyasi, ideoloji və institusional transformasiyaya uğramasından başqa yolunun olmadığını söyləmək mümkündür. Dəyişikliklərin səviyyəsi və mexanizmləri hələ də müzakirə mövzusudur. Aydındır ki, Avropa geosiyasi və siyasi yol ayrıcındadır. Onun seçim etmək hüququ var. Bundan istifadə məsələsinin hansı çərçivədə olacağı isə müəyyənləşməyib. Bu səbəbdən bir neçə tendensiyadan danışmaq olar.

Bakıda Prezidentlər İlham Əliyev, Vladimir Putin və Həsən Ruhaninin bir araya gəlməsinə ekspertlərin böyük maraq göstərməsi təsadüfi deyil. Regionun üç nüfuzlu ölkəsi müxtəlif sahələri əhatə edən və qarşılıqlı əlaqələrin inkişafına xidmət göstərən məsələləri müzakirə ediblər. Tərəflər iqtisadi, mədəni, enerji, nəqliyyat, turizm, təhsil kimi vacib sferalarda əməkdaşlığı yeni səviyyəyə qaldırmaq haqqında ümumi razılığa nail olublar. Terrorçuluğa qarşı mübarizə, ekstremizmin qarşısının alınması, ayrı-ayrı sahələr üzrə əməkdaşlıq, yeni enerji layihələrinin həyata keçirilməsi, "Şimal-Cənub" nəqliyyat dəhlizinin reallaşdırılması və başqa sahələrdə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın gücləndirilməsi qərara alınıb. Bu kimi məqamlar üç ölkə rəhbərlərinin görüşünün regional miqyası aşdığı və qlobal siyasətin aktual problemləri ilə çulğaşdığı nəticəsini çıxarmağa imkan verir.

Son zamanlar qlobal miqyasda geosiyasi gərginliyin yüksəldiyini təsdiq edən proseslərin sayı artıb. Əsas olaraq Qərbin böyük dövlətləri (daha çox ABŞ) Moskvanı bir sıra məsələlərdə ittiham edir, o cümlədən Rusiyanın təhlükəli hərbi addımlar atdığını söyləyirlər. Bunun fonunda NATO-nun öz hərbi potensialını daha da gücləndirməsi zərurətindən bəhs edilir. Bunlara qarşılıq rəsmi Moskva öz mövqeyini bəyan edir. Kreml ümumi vəziyyətin NATO tərəfindən gərginləşdirildiyini ifadə edir. Burada başlıca arqument kimi bir sıra regionlarda Şimali Atlantika Alyansının öz hərbi qüvvələrini yerləşdirməsi və yeni silahları gətirməsi göstərilir. Maraqlıdır ki, NATO-Rusiya rəqabəti Avropadan tutmuş Asiya-Sakit okean hövzəsinə qədər böyük bir ərazini əhatə edir. Bütün bunlar dünya üçün yeni təhlükələrin meydana gəlməsinin əlamətləri kimi qəbul edilə bilər. Böyük dövlətlərin hərbi müstəvidə ziddiyyətlərə girməsi və onu şiddətləndirməsi müsbət əlamət sayıla bilməz. Dünya haraya gedir?

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradılarkən onun dünyanın bütün siyasi, geosiyasi və təhlükəsizlik məsələlərini həll edə biləcəyinə inam çox idi. Çünki bu qurum dövlətlərarası münasibətlərin kollektiv formada tənzimlənməsinin yeni formatı kimi qəbul olunurdu. Bir müddət BMT səmərəli işləyə bildi. Lakin keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq onun fəaliyyətində ciddi qüsurlar özünü göstərməyə başladı. Onların sayı çoxdur. Lakin böyük dövlətlərin iradəsinə tabe olmaq ən ciddi nöqsan kimi qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə ABŞ-ın təşkilatda əsas söz sahibi kimi öz iradəsinə uyğun qərarların qəbuluna nail olması getdikcə qurumu nüfuzdan saldı. Hazırda BMT-nin yeniləşməyə ehtiyacı olduğundan bəhs edirlər. Bunun fonunda müasir şərtlər daxilində onun rolunun nədən ibarət olduğu belə tam aydın deyil. Müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu paradoksal vəziyyətin prizmasından BMT kimi beynəlxalq təşkilatın indiki durumu və gələcəyi üzərində düşünməyə ehtiyac yaranıb. Çünki bəlkə də dünyanın dəyişməsi BMT-nin struktur və funksional baxımdan yeniləşməsindən asılıdır.

Dünya ictimaiyyətinin diqqəti iyulun 8-9 tarixlərində Polşanın paytaxtına yönəlmişdi. Burada NATO-nun növbəti sammiti keçirilib. Tədbirdə 18 dövlət başçısı və 21 baş nazir iştirak edib. Şimali Atlantika Alyansı müasir qlobal təhlükəsizlik üçün aktual olan məsələləri müzakirə edib. Bu hərbi bloka daxil olan dövlətlər vahid mövqe nümayiş etdiriblər. Onlar hazırkı təhlükələr barədə ortaq fikir birliyində olublar ki, bu da yekun bəyannamədə öz əksini tapıb. Tədbirdə NATO-nun dünyanın müxtəlif regionlarında mövcud olan münaqişələrin həllinə də münasibəti bildirilib. Ayrıca paraqrafda isə təşkilatın Cənubi Qafqazdakı münaqişələrə yanaşması yer alıb. Region dövlətlərinin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsinə xüsusi yer verilib. Sammitdə çıxış edən Azərbaycan Prezidenti növbəti dəfə ədalətli və həqiqəti əks etdirən mövqe nümayiş etdirib. Ermənistan rəhbəri isə əsassız fikirləri və saxta ittihamları ilə yadda qalıb. Bütövlükdə götürdükdə, Varşava sammiti Azərbaycanın haqlı mövqe tutduğunu bir daha təsdiqləmiş oldu.