NEWTIMES

ABŞ-ın dövlət katibinin Rusiyaya səfəri bir qədər dramatik xarakter aldı. Amerika rəsmisi öncə Soçiyə səfərini təxirə saldı. Ardından onun Brüsseldə gərgin, həm də demək olar ki, uğursuz danışıqları oldu. Ekspertlər bu gedişatın fonunda M.Pompeonun Soçidə başına nələrin gələcəyini maraqla gözləyirdilər. Daha maraqlısı isə V.Putinin Amerikanın dövlət katibi ilə saat yarımlıq müzakirə aparması olub. Analitiklər hesab edirlər ki, gündəlikdə duran məsələlər çox və aktual olduğundan tərəflər açıq danışıqlar aparıblar. Bu isə o deməkdir ki, Vaşinqtonla Moskva dialoqa gedə bilərlər. Məhz bu tezis kontekstində Soçidə aparılan danışıqların qlobal geosiyasi proseslər çərçivəsində təhlili üzərində dayanmaq istərdik.

ABŞ-ın İranla imzalanan nüvə sazişindən çıxmasından sonra Tehrana qarşı yeni sanksiyaların tətbiqinin növbəti mərhələyə keçirilməsi ciddi risklər meydana gətirib. Bunlara cavab olaraq, Tehran üzərinə götürdüyü öhdəliklərin bəzilərinə əməl etməyəcəyini bəyan edib. İran Avropaya, Rusiyaya və Çinə 60 günlük möhlət verib. Bu müddətdə onların mövqeyində hər hansı dəyişiklik olmasa, Tehran birtərəfli addım atacaq. Buna qarşılıq Vaşinqton İranı vura biləcəyinə işarə edərək, Fars körfəzinə bombardmançı təyyarələr göndərib. Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və Rusiya da məsələyə münasibət bildirib. Onların analizi göstərir ki, yaranan mənzərə kifayət qədər riskli və təhlükəlidir. Onun fonunda İranla "altılıq" ölkələri arasında nüvə proqramının məhdudlaşdırılması haqqında 2015-ci ildə imzalanmış saziş ətrafında formalaşan bu vəziyyətin geosiyasi təhlili üzərində dayanmağa ehtiyac görürük.

Avropa Parlamenti son toplantılarından birində iki tarixi sənəd qəbul edib. Həmin sənədlərdə təşkilata olan təhlükələr vurğulanıb, onlara qarşı mübarizənin prinsipləri ifadə olunub. Aydın olur ki, Brüssel problemə kifayət qədər böyük ciddiyyətlə yanaşır. Çünki hər iki sənəddə mövcud təhlükələr geniş ifadə edilir. Onların ümumi təbiəti və dağıdıcılıq rolu konkret verilir. Belə görünür ki, Avropa İttifaqı əsas olaraq informasiya müharibələrini təhlükə kimi görür. Burada hərbi element də iştirak edir. Faktiki olaraq, həm Aİ-yə üzv olan dövlətlər, həm də müstəqilliyini əldə etmiş gənc ölkələr üçün ortaq təhlükə meydana gəlir. Bu vəziyyət dövlətlərin suverenliyi və sərhədlərin toxunulmazlığını ciddi təhlükələrə atır. Bütün bunlarla mübarizə aparmaq üçün Brüssel konkret fəaliyyət prinsiplərini müəyyən edib və həmin istiqamətdə addımlar atmağa qərar verib. Həmin kontekstdə Aİ-Azərbaycan münasibətlərinin geosiyasi aspekti üzərində geniş dayanmağa ehtiyac vardır.

Artıq bir neçə ildir ki, ekspertlər qlobal miqyasda təhdid və risklərin artdığını, vəziyyətin daha da qeyri-müəyyən xarakter aldığını vurğulayır, bunu sübut edən konkret faktlar da gətirirlər. İndi BMT-nin Tərksilah Komissiyası həyəcan təbili çalır. Bu komissiya nüvə silahının yayılmaması ilə bağlı gələn il keçirilməli olan beynəlxalq tədbirə hazırlıq kontekstində maraqlı və düşündürücü hesabat hazırlayıb. Sənədin hazırlanmasında müstəqil ekspertlər də iştirak ediblər. Alınan nəticələr narahatlıq doğurur. Mütəxəssislər xəbərdarlıq edirlər ki, dünya kifayət qədər təhlükəli vəziyyətlə üz-üzədir. Konkret olaraq, ABŞ, Rusiya və Çin arasında güzəştsiz silahlanma yarışı gedir. Onlar sürətlə yeni silahlar yaratmağa və öz üstünlüklərini sübut etməyə çalışırlar. Nəticədə, bəşəriyyət üçün olduqca təhlükəli bir vəziyyət – hətta kiçik təsadüfdən belə qlobal savaşın meydana çıxma ehtimalı yaranır. Belə bir durumda nə etmək olar? Biz bu suala geosiyasi cavab üzərində geniş dayanmağı lazım bildik.

Pekində "Bir kəmər, bir yol" layihəsi ilə bağlı təşkil edilən ikinci beynəlxalq əməkdaşlıq forumunun başa çatması ilə analizlər aparılır və proqnozlar verilir. Müxtəlif ölkələrin bu qlobal layihədə iştirak səviyyəsi də fərqlidir. Onun əsas iştirakçılarından biri kimi, Azərbaycanın bu layihədə xüsusi yeri vardır. Prezident İlham Əliyevin foruma dəvət edilməsi və orada çıxış etməsi kontekstində Azərbaycanın həmin proyektdə iştirakı bir sıra aspektlərdə aktuallıq kəsb edir. Eyni zamanda, Azərbaycanın dövlət başçısı ilə Çin rəhbərinin ayrıca görüşməsi maraqlı geosiyasi məqamları ortaya qoyur. Bütün bunların işığında Azərbaycan Prezidentinin tədbirdə iştirakının geosiyasi analizi üzərində dayanmağa böyük ehtiyac görürük.

Şimali Atlantika Alyansının baş katibi Yens Stoltenberq Vaşinqtonda təşkilatın 70 illiyinə həsr edilmiş yubiley tədbirlərində Azərbaycanla bağlı maraqlı fikirlər ifadə edib. Onları təhlil edən ekspertlər NATO-nun Azərbaycanla əlaqələri inkişaf etdirmək niyyətinin olduğu qənaətinə gəlirlər. Doğrudan da, əsası Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan-NATO əməkdaşlığı olduqca səmərəli inkişaf edir. Bu proses hər iki tərəfi qane edir. Regionun böyük dövlətlərinin maraqlarına toxunmur. Digər Cənubi Qafqaz dövlətlərindən fərqli olaraq, Azərbaycanın NATO istiqamətində atdığı heç bir addım qonşularda qıcıq yaratmır. Ancaq Ermənistan bu məsələdən də süni yararlanmağa çalışır. Ermənistan hakimiyyəti Azərbaycanın NATO ilə əməkdaşlıq etdiyinə görə bu təşkilatla əlaqə qurduğunu deyir. Bu, bir daha təsdiq edir ki, Ermənistan müstəqil siyasət yeridə bilmir. Daim başqalarının hərəkətlərinə "alternativ" olaraq səbatsız addımlar atır. Bu kimi məqamların fonunda Azərbaycan-NATO əlaqələrinin bir sıra aspektləri üzərində geniş dayanmaq lazım gəlir.

Cənubi Qafqazda geosiyasi vəziyyətin sadə olmadığı haqqında ekspertlər çoxdandır ki, fikir yürüdürlər. Onlar hesab edirlər ki, bu regionda getdikcə daha təhlükəli çalarlar alan risklərin təsir dairəsi də genişlənir. Belə bir gedişatın daha böyük geosiyasi məkanda yeni təhlükələr meydana gətirə bilməsi istisna edilmir. Bunun olmaması üçün isə region dövlətləri proqnozlaşdırılan, aydın və konstruktiv siyasət yeritməli, gərginlik yarada biləcək addımlar atmamalıdırlar. Ermənistan hakimiyyəti isə bunların heç biri ilə uzlaşmayan addımlar atmaqdadır. Məsələn, Ermənistan parlamentində Rusiyanın ünvanına təxribat xarakterli fikirlər səsləndirilib. Moskvanın bu regiondakı imkanlarını nəzərə alsaq, görərik ki, əslində, ermənilər mövcud vəziyyəti daha da çətinləşdirirlər. Onlar həqiqət deyil, təxribat, sabitsizlik və gərginlik axtarışındadırlar. Erməni deputatlar 1999-cu ildə Ermənistan parlamentində törədilən terror aktının arxasında Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının dayandığını deyib və Rusiya telekanallarının translyasiyasını dayandırmaq məsələsini qaldırıblar. Hər iki məsələ Moskvada əks-reaksiya doğurub.

Aprelin 15-də Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri Moskvada Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması ilə bağlı müzakirələr aparıblar. Prosesdə Rusiyanın xarici işlər naziri də iştirak edib. Danışıqlardan sonra bəyanat yayılıb. Tərəflər bütövlükdə müzakirələri müsbət qiymətləndiriblər. Ekspertlər də müəyyən analizlər əsasında proqnozlar verməyə çalışırlar. Hiss olunur ki, bir sıra hallarda real vəziyyəti deyil, kimlərsə özlərinə sərf edən ssenariləri ortaya atırlar. Əslində, Moskva danışıqları Vyana görüşündə əldə edilən razılıqların məntiqi nəticəsidir. Onları bu kontekstdən çıxarmaq reallığı təhrif etməkdir. Vyanada isə müəyyən məqamlar öz əksini tapmışdı. Məsələn, danışıqlar formatı dəyişməzdir. Moskvada bunu inkar edəcək bir hadisə baş vermədi. Bundan əlavə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü vacib prinsip kimi nəzər alınmalıdır. Moskvada da bu barədə danışılıb. Eyni zamanda, bir sıra humanitar addımların atılması da gündəmdə olub. Bütün bunlar nazirlərin Moskva görüşünün real mənzərəsini yaratmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Həmin bağlılıqda bu görüşün geosiyasi təhlili üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

İsraildə növbəti seçki arxada qalıb. Bu dəfə də Binyamin Netanyahunun liderlik etdiyi "Likud" partiyası qalib gəlib. Seçkidə çoxlu sayda qüvvələr iştirak edib. Ümumilikdə yarışa 40 partiya və blok qatılıb. Onlar arasında gərgin mübarizə müşahidə edilib. Əsasən indiki baş nazir B.Netanyahu (ona İsraildə "Bibi" deyirlər) ilə İsrail ordusunun keçmiş baş qərargah rəisi general Beni Hans (çoxları onu "Beni" adlandırır) arasında maraqlı mübarizə gedib. Hər iki lider eyni yerə, 35 mandata sahib olublar. Lakin B.Netanyahunu sağ təmayüllü partiyaların bloku müdafiə edir. Bu halda sağların toplam yeri 65 olur ki, bu da B.Netanyahuya hökuməti formalaşdırmağa tam imkan verir. Bu məqamları analiz edən ekspertlər İsraildə siyasi dinamikanı proqnozlaşdırmağa çalışırlar. İrəli sürülən tezislərdə ölkədə faktiki olaraq yeni siyasi mənzərənin yarandığı, bu vəziyyətin İsrailin regional və qlobal geosiyasətdəki yeri və rolu barədə müəyyən proqnozlar verməyə imkan yaratdığı vurğulanır. Həmin aspektdə İsraildəki seçkilərin nəticələrinin təhlili üzərində dayanmağa ehtiyac görürük.

Ermənistan mətbuatında Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı təhrifedici və təxribatçı yazılar dərc olunmaqdadır. Bır sıra üzdəniraq "ekspertlər" işğaldan sonra yaranmış vəziyyəti əbədi, dəyişməz kimi təqdim etməyə cəhd göstərir və bunu qətiyyən qəbul etməyən Azərbaycan rəhbərliyi haqqında yanlış fikirlər söyləyirlər. Rəsmi Bakı danışıqların formatına sadiq qalaraq daim konstruktiv mövqedən çıxış edir və bu proses davam edir. Azərbaycan rəhbərliyinin tələbi dəyişməzdir: təcavüzkar işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərindən çıxmalıdır. Bu, BMT-nin Nizamnaməsinə, beynəlxalq hüquq normalarına tam uyğundur. Ancaq Ermənistan öz havadarlarının açıq-gizli dəstəyindən yararlanaraq uzun illərdir ki, bu qədər aydın situasiyanı qeyri-müəyyənliyə salır və regionda risk faktoru olaraq qalır. Vyana görüşündən sonra Ermənistan hakimiyyətinin müharibə ritorikasından əl çəkəcəyi gözlənilirdi. Lakin faktlar başqa məqamlardan xəbər verir. Məsələnin bu aspektini geosiyasi kontekstdə geniş təhlil etməyə ehtiyac vardır.