NEWTIMES

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) müasir dünyanın geosiyasi, siyasi, iqtisadi, mədəni və hərbi həyatında ciddi yer tutur. Keçən əsrin ortalarında yaradılmış bu təşkilat bir müddət qlobal miqyasda beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsində söz sahibi olub. Beynəlxalq təhlükəsizlik konsepsiyaları yeniləşdikcə, BMT də müvafiq təşkilati, struktur və funksional dəyişikliklər aparmalı olub, ötən müddət ərzində bir sıra yeniliklər həyata keçirilib. Məsələn, 1965-ci ildə Təhlükəsizlik Şurasının (TŞ) üzvlərinin sayı dəyişib. Lakin müasir mərhələdə meydana çıxan çoxsaylı amillər üzündən BMT öz funksiyalarını yerinə yetirməkdə ciddi çətinliklərlə üzləşir. Məntiqi olaraq, bu mühüm beynəlxalq təşkilatın dünya siyasətindəki yeri və roluna yenidən baxılması məsələsi aktuallaşır. Bu istiqamətdə hazırkı vəziyyət necədir? BMT real islahatlara hazırdırmı? Bu kimi suallara mütəxəssislər, analitiklər və siyasətçilər cavab axtarırlar.

Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun bu il yanvarın 17-də keçirdiyi mətbuat konfransında Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı söylədiyi fikirlərə müxtəlif reaksiyalar verilir. Azərbaycan tərəfi öz təmkinli mövqeyini bir daha nümayiş etdirərək, real vəziyyəti ifadə edən fikirlər səsləndirib. Bunun fonunda bir sıra Rusiya və Ermənistan KİV-i təbliğat xarakterli yazılar verirlər. Onlar S.Lavrovun dediklərini daha çox işğalçı Ermənistanın mövqeyinə uyğun şərh etməyə çalışırlar. Bununla həm danışıqlar prosesinə zərbə vurulur, həm də həqiqətlər təhrif edilir. Nəticədə, münaqişənin ədalətli həlli yoluna növbəti maneə çıxarılmış olur.

BMT Təhlükəsizlik Şurası İsraillə bağlı bir sənəd qəbul edib. Orada Təl-Əvivin İordan çayının qərb sahillərində apardığı tikinti işlərini dayandırması tələb olunur. Bunun lehinə daimi üzvlərin 4-ü səs verib, yalnız ABŞ bitərəf qalıb. Buna baxmayaraq, rəsmi Təl-Əviv Vaşinqtonu sərt şəkildə ittiham edib. Baş nazir B.Netanyahu birbaşa B.Obamanı günahlandırıb. İsrail rəsmi dairələri qəbul edilən qətnamənin tələblərinə əməl etməyəcəklərini bildiriblər. Bu hadisənin fonunda işğalçı Ermənistanın Dağlıq Qarabağda və ətraf rayonlarda illərdir həyata keçirdiyi qanunsuz məskunlaşma siyasəti barədə BMT TŞ-nin nədən söz açmaması sualı meydana gəlir. Bununla bir tərəfdən, ermənilərin təcavüzü davam etdirməsi üçün cəzasızlıq mühiti yaradılır, digər tərəfdən isə, başqa dövlətlərin də beynəlxalq hüququ pozması üçün presedent formalaşdırılır. Bu səbəbdən TŞ-nin qəbul etdiyi qətnamələr əsasən kağız üzərində qalır.

Siyasətçilər, alimlər, analitiklər və ekspertlər dünyanın yeni geosiyasi nizama ehtiyacının olduğunu həmişə vurğulayırlar. XXI əsrin əvvəllərindən etibarən qlobal miqyasda müşahidə edilən müxtəlif təhlükəli proseslərin fonunda bu, tamamilə təbii görünür. Qlobal problemlər adlanan və sayı getdikcə artan bir sıra neqativ trendlər bəşəriyyətin mövcudluğunu belə şübhə altına almaqdadır. Buna görə də bütün dövlətləri qane edə bilən və beynəlxalq hüquq üzərində qurulan geosiyasi düzən yaradılmalıdır. Zorakılıq, terror, ikili standartlar, yoxsulluq, aclıq, hüquq pozuntuları, heç olmasa, minimuma endirilməlidir. Bütövlükdə bəşəriyyət bu vəzifəni yerinə yetirməlidir. Ancaq, maraqlı olduğu dərəcədə həm də qəribədir ki, dünya həmin keçidi reallaşdıra bilmir. Bu prosesdə zəif cəhətlərdən birinin beynəlxalq təşkilatlara, ilk növbədə BMT-yə üstünlük verilməməsindən ibarət olduğunu düşünürük. Nəzəri olaraq BMT-nin rolu və əhəmiyyətini hər kəs qəbul edir. Lakin konkret işə gəldikdə, meydana müəyyən maneələr çıxır. Xilas yolu varmı? Tədqiqatçılar bu barədə hansı fikirdədirlər?

Mütəxəssislər müstəqilliklərini əldə etmiş dövlətlərin hansı xarici siyasət yeritməsindən onların suverenliyinin asılı olduğu barədə təhlillər aparırlar. Tədqiqatlar göstərir ki, Cənubi Qafqazda həmin müstəvidə iki tendensiya üstünlük təşkil edir. Onlardan biri müstəqil xarici siyasət kursuna əsaslanan və suverenliyi tam təmin edən mövqe, digəri isə daha çox kənarda güclü qüvvə-hami axtaran, ondan asılı olan və əmrləri yerinə yetirən "ələbaxımlıq"dan ibarətdir. Region dövlətlərinin bu kurslardan hansını seçəcəyi üzərində düşünmək maraqlıdır. Bunun nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. Belə ki, dövlət quruculuğunun kursu bütövlükdə müstəqil dövlətçiliyin baş tutub-tutmadığını göstərir.

Artıq neçə illərdir ki, azərbaycanlılar öz həmrəylik günlərini qeyd edirlər. Hər bir xalqın öz milli birlik fəlsəfəsi var. Azərbaycanlıların da tarixində birlik və bərabərliyi ifadə edən möhtəşəm təqvimlər olub. Lakin keçən əsrin 90-cı illərində XX əsrdə əldə edilən ikinci müstəqillik dönəminin başlaması ilə həmrəylik anlayışı yeni məzmun aldı. Çünki müasir tarixi mərhələdə azərbaycanlıların həmrəyliyi müstəqil dövlət quruculuğu prosesi ilə əlaqələndirilməli idi. Ulu Öndər Heydər Əliyev bu vəzifənin öhdəsindən ustalıqla gəldi və indi hər bir azərbaycanlı həmrəyliyin nədən ibarət olduğunu yaxşı bilir. Keçən müddət ərzində dünya azərbaycanlılarının həmrəylik qurultayları keçirilib. Onların hər biri qarşıya ciddi vəzifələr qoyub. Analiz göstərir ki, bu proses olduqca məzmunlu və sistemli aparılıb. Nəticədə, diaspor qurumları da daxil olmaqla böyük təşkilati işlər həyata keçirilib. İndi dünya azərbaycanlıları qarşısında yeni vəzifələr durur. Prezident İlham Əliyevin bununla bağlı müraciəti son dərəcə maraqlı fikirlərlə zəngindir.

İranın dövlət başçısı Həsən Ruhaninin Ermənistana səfəri ilə bağlı müxtəlif təhlillər aparılır. Erməni mətbuatı əldə edilən razılaşmalardan pafoslu şəkildə yazır. Ancaq bütövlükdə dərc edilən yazılara təhlili yanaşdıqda, burada qərəzliliyin olduğunu da görmək mümkündür. İranla Ermənistan arasında bir neçə sənəd imzalanıb. Tərəflər əlaqələri daha da inkişaf etdirmək niyyətindən danışırlar. O cümlədən regional xarakterli layihələrin reallaşdırılmasından bəhs edilir. Bütün bunlar erməni ekspertlər tərəfindən nədənsə anti-Azərbaycan və anti-Türkiyə isteriyası kontekstində təqdim olunur. Sanki İran Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı olan əməkdaşlıq formatına üstünlük verməyə başlayıb. Ermənilərin bu cür davranışı gözləniləndir, çünki onlar heç zaman obyektiv düşünməyiblər. Bununla yanaşı, reallıq da göstərir ki, İran-Azərbaycan münasibətləri yüksək səviyyədədir və hansısa qarşıdurmadan söhbət gedə bilməz. Hər iki ölkənin rəhbərliyi əməkdaşlığı inkişaf etdirməkdə qətiyyətlidirlər. Bu məsələlərin geosiyasi təhlili maraqlı olardı.

Şimal qonşumuzun analitik mərkəzləri ölkənin 20 illik inkişaf variantları ilə bağlı bir neçə hesabat-proqnoz sənədləri hazırlayıblar. Burada rəsmi, müstəqil və müxalif mövqeli analitik təşkilatların təhlilləri yer alıb. Rusiyanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyi 3 transformasiya ssenarisini təqdim edib. Onların hər birində nəticələr bir qədər fərqlidir. Ancaq heç birində proqnozlar nikbin deyil. Ölkənin davamlı inkişaf xəttində qalacağı barədə də qənaət yoxdur. Keçmiş maliyyə naziri A.Kudrinin analitik mərkəzi isə bir qədər fərqli proqnozlar verib. Onlar İqtisadi İnkişaf Nazirliyindən fərqli olaraq, Rusiya iqtisadiyyatında köklü islahatları nəzərə almağa çalışıblar. Bu halda belə gəlinən nəticələr rəsmi orqanların verdikləri vədlərlə üst-üstə düşmür. A.Kudrinə görə, inkişaf templəri sürətli olmayacaq. Nəhayət, müxalif A.Navalnının analitik təşkilatı daha bədbin ssenari hazırlayıb. Orada Rusiyanın hələlik iqtisadi ziddiyyətlər içində qalacağı vurğulanır. Bütün bunlar böyük dövlət olan Rusiyanın yaxın gələcəyi ilə bağlı hansı nəticələri çıxarmağa imkan verir?

İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahunun Azərbaycana ikinci səfəri geniş rezonans doğurub. Bunu iki istiqamətdə müşahidə etdik. Birincisi, ölkələr arasında əməkdaşlıq keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəlir. İqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi ilə bağlı xüsusi komissiya yaradılır. Bundan başqa, müxtəlif sferalarda əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə dair konkret sənədlər imzalanıb. İkincisi, bəzi dairələr bu yaxınlaşmadan narahatlıqlarını gizlətmədilər. Xüsusilə Ermənistan özünə qarşı təhlükələrin meydana gələ biləcəyini ifadə etdi. Çox təəssüf ki, qonşu və dost İranda da bəzi şəxslər Azərbaycan-İran münasibətlərinin ruhuna zidd olan fikirlər söylədilər. Bütün bunların fonunda İsrail-Azərbaycan münasibətlərinin gələcəyi ilə bağlı müəyyən analitik fikirlər söyləməyə ehtiyacın olduğunu düşünürük.

Milli valyutaların ABŞ dollarına nisbətən dəyərdən düşməsi müxtəlif sahələrə təsir edir. İnsanların həyat səviyyəsi aşağı düşür, bir sıra ölkələrdə inflyasiya dərinləşir. Bu vəziyyətdən çıxış yolu axtarılır. O cümlədən Türkiyə Rusiya və Çinlə ticarəti milli valyuta ilə aparmaq qərarına gəlib. Mütəxəssislər bu dəyişikliyin geosiyasi dinamikaya ciddi təsir edə biləcəyini vurğulayırlar. Bu hadisələrin fonunda Yaxın Şərqdə hərbi durum da daha gərgin və dramatik hal alır. Suriyada vəziyyət xeyli qarışıb. Burada müharibə şiddətlənir, tərəflər arasında amansız toqquşmalar baş verir. Digər yandan isə İraqda İŞİD-lə mübarizə güclənir. Lakin orada həm də terror qruplarından bəziləri əlavə güc alırlar. Bütün bunlar regionun geosiyasi mənzərəsini kifayət qədər mürəkkəbləşdirir. Bəs onların nəticəsi necə ola bilər?