NEWTIMES

Yeni regional əməkdaşlıq formatı çərçivəsində Azərbaycan, İran, Türkiyə və Gürcüstan xarici işlər nazirlərinin Bakıda müzakirələr aparmasına dünya ekspertləri xüsusi diqqət yetirmişdilər. Belə proqnozlaşdırılırdı ki, dördtərəfli formatda yeni bir əməkdaşlıq konfiqurasiyası meydana gəlir. Onun geosiyasi və iqtisadi təsiri isə yalnız regionun sərhədləri ilə məhdudlaşmır. Söhbət "Cənub-Qərb" dəhlizinin formalaşması imkanlarından gedir. İran Prezidenti Həsən Ruhaninin Azərbaycan səfəri bu məsələlər fonunda daha çox maraq doğururdu. Həqiqətən, Bakıda Azərbaycanla İran arasında Astara-Rəşt dəmiryolu xəttinin inşasının maliyyələşdirilməsi barədə vacib sənəd imzalandı. Bununla da iki proqnoz özünü doğrultdu. Birincisi, Ermənistanın ümid bəslədiyi bəzi layihələr arxivə atıldı, çünki İran Azərbaycanla əməkdaşlığa üstünlük verdi. İkincisi, regional və qlobal əməkdaşlıq kontekstində növbəti perspektivli əməkdaşlıq formatı – dördtərəfli əməkdaşlıq öz səmərəsini göstərməyə başladı. Bu məqamlar prizmasından İran Prezidentinin Azərbaycan səfərinin geosiyasi məqamları üzərində daha geniş dayanmaq zərurəti hiss olunur.

Böyük Britaniyanın Solsberi şəhərində Rusiya Silahlı Qüvvələri Baş Kəşfiyyat İdarəsinin sabiq əməkdaşı Sergey Skripalın və onun qızı Yuliyanın zəhərləndirilməsindən sonra dünya siyasətində sözün həqiqi mənasında bir dram yaşanır. Məsələ London-Moskva münasibətlərinin sərhədini çoxdan aşıb. ABŞ və Aİ yaranmış situasiyada Böyük Britaniyanı haqlı saydıqlarını açıq bildirsələr də, bununla kifayətlənmirlər. Avropa İttifaqının 20-yə yaxın ölkəsi bəyan edib ki, Rusiya diplomatlarını deportasiya edə bilərlər. Martın 22-də Aİ-nin Rusiyadakı səfirinin geri çağırılması ilə həmin prosesə start verilib. XXI əsrdə ilk dəfədir ki, böyük geosiyasi güclər arasında qarşıdurma geniş miqyas almaqdadır. Mütəxəssislər proseslərin həmin istiqamətdə inkişafının bütün dünya üçün ciddi təhdid olduğu barədə xəbərdarlıq edirlər. O cümlədən yeni "soyuq müharibə" və silahlanma yarışının meydana gəlməsi istisna edilmir. Həmin kontekstdə "diplomat müharibəsi"nin mümkün geosiyasi sonucları ilə bağlı analizə ehtiyac duyuruq.

Böyük dövlətlərin qlobal geosiyasi nüfuz uğrunda apardıqları mübarizə kəskinləşdikcə, meydana yeni məqamlar çıxır. Onların sırasında Yaxın Şərqdə bütövlükdə vəziyyətin inkişaf meylləri məsələsi də yer alır. Qərb ekspertləri problemin bu aspektinə son zamanlar daha çox diqqət yetirməyə başlayıblar. ABŞ mətbuatında dərc edilən bir sıra yazıların analizi göstərir ki, Türkiyənin "Fərat qalxanı" və "Zeytun budağı" əməliyyatları Vaşinqton və Brüsselin Ankaraya münasibətini yeniləşdirməkdədir. Belə ki, Qərbin böyük dövlətləri, o cümlədən Avropa İttifaqı Türkiyənin qlobal geosiyasətdəki rolunun yüksəlməsi ilə barışmalı olublar. Bu səbəbdən onlar Ankara ilə əməkdaşlıqda indi daha çox maraqlıdırlar. Problemə bu tezislərin prizmasından baxdıqda, dünyanın geosiyasi mənzərəsində hansı yeniliklər özünü göstərə bilər? Bu suala cavab axtarmağı lazımlı hesab edirik.

Yaxın Şərqdə səngiməyən gərginliyə yeni ziddiyyətlər əlavə olunur. Hazırda Suriya və İraqda terrorla mübarizə qlobal geosiyasətin bir sıra aspektləri ilə qarşılıqlı əlaqədə aparılır. Daha doğrusu, böyük dövlətlər sırasında terrorla mübarizəni öz məqsədləri üçün istifadə edib, regionu daha çox qana bulamaq istəyənlər var. Bunun üçün Suriyanı parçalamaq planı belə ortaya atılır. Bununla əlaqədar ekspertlər həyəcan təbili çalırlar. Eyni zamanda, regionda marağı olan digər böyük güclər də passiv qalmaq fikrində deyillər. Onlar Suriyanın bölünməməsi və özlərinin təhlükəsizliyinin təmini üçün lazım olan addımları atmaqdadırlar. Həmin bağlılıqda Türkiyə "Zeytun budağı" əməliyyatını davam etdirməkdə qərarlı olduğunu ifadə edib. Rusiya öz hərbi qüdrətini nümayiş etdirib. Tehran da hər zaman maraqlarından keçməyəcəyini bildirir. Belə çıxır ki, Yaxın Şərq hələ bir müddət "barıt çəlləyi" olaraq qalacaq.

İnklüziv cəmiyyətlərin qurulmasının dünya əhəmiyyətli olduğunu hər kəs bilir. Çünki müstəqil dövlətlər ayrılıqda inkişaf edə bilərlər, lakin onların birgəyaşayışı əlavə şərtlərin də ödənməsini tələb edir. Bunun həm konkret ölkədaxili, həm də beynəlxalq faktorları vardır. Belə ki, hər bir dövlətdə daxili mühit inklüziv xarakterli olmalıdır. Eyni zamanda, beynəlxalq aləmdə müxtəlif ölkələrin bir-birinə yaxınlaşması üçün lazımi şərait yaradılmalıdır. VI Qlobal Bakı Forumunun əsas mövzusunun inklüziv cəmiyyətlərin qurulması üçün fərqliliklərin aradan qaldırılması məsələsinə həsr olunması bu səbəblərdən çox aktual idi. Tədbirdə bir neçə dövlətin başçısı, baş nazirlər, xarici işlər nazirləri və digər rəsmi şəxslər iştirak ediblər. Prezident İlham Əliyev tədbirdə söylədiyi dərin məzmunlu nitqində bir sıra əhəmiyyətli tezislər irəli sürüb. Onların üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Amerika ordusu Mərkəzi Komandanlığının başçısı general Cozef Votelin fevralın 27-də Nümayəndələr Palatasındakı çıxışında bir sıra məsələlərdə Rusiyanı ittiham etməsi cavabsız qalmayıb. Rusiya XİN yaydığı bəyanatda orada söylənən bəzi fikirlərə münasibət bildirib. Bununla da Vaşinqtonla Moskva arasında növbəti söz atışması başlayıb. Amerika Kremli Mərkəzi Asiyada "neqativ işlərlə" məşğul olmaqda, o cümlədən ABŞ-ı buradan sıxışdırmaqda günahlandırır. Moskva isə həmin regionda fəallığının təbii olduğunu əsaslandırmağa çalışır. Pentaqonun Mərkəzi Asiya məsələsini ortaya atmasını ekspertlər düşündürücü hesab edirlər. Çünki həmin regionda Çin daha fəaldır. Niyə ABŞ Moskvanı ittiham edib onu əsas rəqib kimi təqdim edir? Bu, Mərkəzi Asiyada hansısa münaqişənin hazırlandığı anlamına gələ bilərmi?

Ekspertlər hesab edirlər ki, Yaxın Şərqdə proseslər keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəlməkdədir. Onu böyük güclər arasında münasibətlərin daha da gərginləşməsi və terror hadisələrinin miqyasının genişlənməsi xarakterizə edir. Proseslərin mərkəzində isə region uğrunda ABŞ-la Rusiyanın mübarizəsi dayanır. Amerika orada fəallığını artırıb. Lakin bu, diplomatik addımlardan çox, bir sıra yerli silahlı qruplara yeni silahlar verib, onları daha radikal hala gətirməkdə əks olunur. Bəzi məlumatlara görə, amerikalılar minlərlə yük maşını silahı Suriyadakı kürd qruplaşmalarına verib (əsasən PYD/YPG-yə). Bu da həm regionun qonşu dövlətlərinin, həm də Rusiyanın narahatlığına səbəb olub. İndi Suriyada və İraqda müharibədən sonrakı siyasi bərpa işlərindən bəhs edən Vaşinqtonun hansı addımlar atacağı gözlənilir. Təbii ki, başqa böyük dövlətlər – Rusiya, İran, Türkiyə passiv qalmırlar. Nəticədə, regionda kifayət qədər mürəkkəb və ziddiyyətli bir mənzərə alınır. Bu proses hansı nəticələri verə bilər? Bu suala geosiyasi cavab axtarmağa dəyər.

Müasir dünyada qadınların sosial-siyasi sahədə fəaliyyətinə, onların hüquqlarının qorunmasına və ictimai fəallıqlarının yüksəldilməsinə ciddi diqqət yetirilir. Eyni zamanda, hər bir cəmiyyətin həyatında qadınların tarixən özünəməxsus yeri olub. Azərbaycanda qadınların yeri və rolu həmişə böyük olub. Cəmiyyətin tərbiyəsində onların əvəzedilməz yeri vardır. Azərbaycanlı qadınlar sülh yaradıb, qan davalarını dayandırıblar, bütün cəmiyyətdə mehribanlığın bərqərar olmasına ciddi töhfələr veriblər. Müasir mərhələdə isə Azərbaycan qadınları dövlətin idarə edilməsində keyfiyyətcə yeni səviyyədə iştirak edir, siyasi, elmi, təhsil, iqtisadi, mədəni və başqa sahələrdə daha aktiv fəaliyyət göstərirlər. Bu mənada Azərbaycanın Birinci xanımı və Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyeva bütün qadınlar üçün örnəkdir. Mehriban xanımın həyat fəaliyyəti üzərində geniş dayanmağa böyük ehtiyac duyuruq.

Almaniyanın Münxen şəhərində keçirilən təhlükəsizlik məsələlərinə dair illik konfransda bir sıra ölkələrin başçıları iştirak ediblər. Onların sırasında Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan da vardı. S.Sarkisyan tədbirdə çıxış edib. Bir neçə məsələni əhatə edən mətn qısadır və əsasən Ermənistanın xarici siyasət fəaliyyətindən danışan S.Sarkisyan müəyyən dərəcədə beynəlxalq siyasətə də toxunub. Ancaq onun əsas qayğısı yenə də Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlı olub. Erməni lider yenə də tam əsassız, iftira və yalanla dolu fikirlər ifadə edib. O, Bakı və Ankaranı sülhə gəlməməkdə günahlandırmağa çalışıb. Lakin heç bir arqument gətirə bilməyib. Dediklərinə reaksiya da minimum olub. Müzakirələr zamanı verilən suallara özünün məhdud regional təfəkkürü çərçivəsində primitiv cavablar verib. Yəni faktiki olaraq heç birinə normal cavab verə bilməyib. Bütün bu məsələlərin geosiyasi aspektləri üzərində dayanmağa çalışacağıq.

Bir neçə gün bundan öncə ABŞ Milli Kəşfiyyatı Senatda 2018-ci il üçün hesabatla çıxış edib. Orada bütövlükdə dünya üzrə meydana gələ biləcək təhlükə və risklər barədə proqnozlar əks olunub. Rusiya faktoruna xüsusi yer ayrılıb. Məruzədə Kremlin Ukrayna, Belarus və Gürcüstanda hansı riskləri yarada biləcəyi haqda müəyyən qənaətlər səsləndirilib. Amerikalıların fikrinə görə, sadalanan məkanlarda Moskva dağıdıcı, risk yaradıcı və silahlı toqquşmalara apara biləcək faktor rolunu oynayacaq. Yəni böyük bir geosiyasi məkanda Rusiya 2018-ci ildə təhlükə mənbəyi ola bilər. Bunun fonunda da ABŞ kəşfiyyatı Dağlıq Qarabağda müharibə riskinin yüksələ biləcəyini vurğulayır. Ayrıca qeyd edir ki, Moskva Cənubi Qafqazdakı müttəfiqinə hərbi yardım edəcək. Məlumdur ki, Rusiyanın buradakı hərbi müttəfiqi Ermənistandır. Bu səbəbdən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı regionda genişmiqyaslı savaş yarana bilər. Doğrusu, bu proqnozların nə dərəcədə reallığa əsaslandığı aydın deyil. Ondan daha çox Rusiya düşmənçiliyinin iyi gəlir. Ancaq ermənilərin hər bir əsassız məqamdan öz maraqları üçün istifadə etmək vərdişini nəzərə alaraq məsələnin bir sıra geosiyasi aspektləri üzərində dayanmaq istərdik.