NEWTIMES

Böyük dövlətlərin əməkdaşlığı yalnız milli sərhədlərlə məhdudlaşmır. Onlar geniş geosiyasi məkanda proseslərin dinamikasını yeniləşdirə bilirlər. Türkiyə Prezidenti R.T.Ərdoğanın Moskvaya səfərinə bu müstəvidə qiymət verilsə, maraqlı qənaətlər əldə edilə bilər. İki böyük dövlət demək olar ki, bütün sahələrdə əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirməklə bağlı razılıq əldə edib. Bu, geniş məsələlər üzrə birlikdə fəaliyyət göstərmək anlamına gəlir. Təbii ki, həmin bağlılıqda ilk olaraq Suriya məsələsi yada düşür. Suriya üzrə V.Putinlə R.T.Ərdoğan faydalı fikir mübadiləsi aparıb, konkret razılıqlar əldə ediblər. Onlar Suriyanın şimalında təhlükəsizlik zonasının yaradılması, terrorla birgə mübarizə, sabitliyin təmini, İdlib, Münbic məsələləri, hərbi əməkdaşlıq kimi istiqamətlərdə ortaq mövqeyə gəliblər. Bunların fonunda ticarət, istehsal, turizm, nüvə və enerji sahələrində əməkdaşlığı daha da inkişaf etdirmək haqqında konkret mövqeyə gəlinməsi aktual görünür. Eyni zamanda, Türkiyə ilə Suriya arasında 1998-ci ildə imzalanmış və "Adana sazişi" adlanan sənədin yenidən gündəmə gətirilməsi əhəmiyyət daşıyır. Bütün bunların geniş təhlilini aparmaq zəruridir.

Son günlər kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin Parisdə apardıqları müzakirələrin nəticələri ilə bağlı təhlillərin sayı artıb. Siyasətçilər, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri, ekspertlər və analitiklər bununla bağlı tezislər irəli sürürlər. Onları daha çox nazirlərin cəmiyyətlərin sülhə hazırlanmasından bəhs etməsi maraqlandırır. Bunu Azərbaycan XİN verdiyi açıqlamada da qeyd edib. Ancaq Ermənistan mətbuatında həmin mövzu ilə bağlı dərc edilən məlumatların qısa təhlili göstərir ki, burada hər şey göründüyü kimi deyil. Faktiki olaraq erməni tərəfi real vəziyyəti təhrif edən fikirlər ifadə edir. Onlar "sülhə hazırlıq" məsələsini özlərinin təsəvvür etdikləri kimi təqdim etməyə çalışırlar. Məsələnin bu aspekti üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Siyasətdə gözlənilməz qərarlar həmişə ola bilir. Bu dəfə dünyanı Donald Tramp təəccübləndirdi. O, Amerika qoşunlarının Suriyadan çıxarılacağını bəyan etməklə meydana çoxlu sayda suallar çıxardı. Hələ bu proses nə başlayıb, nə də başa çatıb. Ancaq ekspertlər onun geosiyasi nəticələri ilə bağlı proqnozlar verirlər. Onların təhlili göstərir ki, əslində, regionda geosiyasi vəziyyət olduqca mürəkkəbdir. Böyük dövlətlər kartlarını heç də açmırlar. Onların hərəkətləri daha çox qarşı tərəfin fikrini öyrənməyə yönəlmiş manevrləri xatırladır. Bu baxımdan yaranmış mənzərə xeyli düşündürücüdür. Belə görünür ki, Yaxın Şərqdə bütövlükdə ümumi geosiyasi mənzərəni dəyişə biləcək proseslər gedir. Onların mümkün nəticələri ekspertlər üçün maraqlıdır. Hansı qüvvələr nüfuzunu artıracaq? Bu vəziyyətə Amerika necə reaksiya verə bilər? Bu kimi suallara cavablar üzərində geniş dayanmağa ehtiyac gördük.

Ənənəvi olaraq, hər ilin sonunda həmin müddət ərzində baş verən xüsusi əhəmiyyətli hadisələr müəyyənləşdirilir. Burada vahid meyar yoxdur. Biz, müstəqil dövlət quruculuğu baxımından ciddi əhəmiyyəti olan hadisələri müəyyənləşdirib, onların üzərində dayanmaq qərarına gəldik. Təhlil göstərdi ki, cari ildə Azərbaycan dövlət olaraq bütün istiqamətlərdə böyük uğurlar əldə edib. Onların sayı çoxdur. Ancaq geosiyasi, iqtisadi, siyasi, enerji, nəqliyyat, logistika və humanitar aspektlərdə daha çox fərqlənən bir sıra hadisələri qeyd etmək olar. Onları şərti olaraq qruplara da ayırmaq mümkündür. Hər bir halda aydın olur ki, Azərbaycan 2018-ci ildə elə hadisələrə şahid olub ki, onlar müstəqil və demokratik dövlət quruculuğunda yeni mərhələnin başladığını göstərir. Həmin kontekstdə bir sıra özəl məqamların təhlil edilməsini vacib saydıq.

Beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr hər bir müstəqil ölkə üçün çox əhəmiyyətlidir. Müasir tarixi mərhələdə dövlətlərarası əlaqələr o dərəcədə inkişaf edib ki, fəaliyyətin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həyata keçirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu bağlılıqda mədəniyyət, elm və təhsil sahələrində əməkdaşlıq ayrıca əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdəndir ki, müxtəlif müstəqil dövlətlər BMT-nin ixtisaslaşmış qurumlarından biri olan UNESCO ilə əlaqələrə xüsusi önəm verirlər. Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə 1993-cü ildə yenidən qayıdışından sonra Azərbaycan-UNESCO əlaqələri tamamilə yeni dinamika aldı. Tərəflər arasında əməkdaşlıq UNESCO-nun himayə etdiyi bütün istiqamətlər üzrə sürətlə inkişaf etdi. Bu prosesdə Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın müstəsna rolu vardır. Həmin kontekstdə Azərbaycanla UNESCO arasındakı əməkdaşlığın təkamül dinamikası və indiki mərhələdə ümumi səciyyəvi xüsusiyyətlərinin geniş təhlilinə ehtiyac görürük.

Son illər beynəlxalq təşkilatların Azərbaycanla bağlı ədalətli mövqe tutması bir tendensiya halını alıb. Bu, qəbul edilən sənədlərdə də öz ifadəsini tapmaqdadır. O cümlədən Avropa İttifaqının getdikcə daha böyük miqyasda Azərbaycan həqiqətlərini etiraf etdiyini ifadə edən sənədlər qəbul edilir. Onlardan biri bu il dekabrın 12-də qəbul edilib. Həmin sənəd Aİ-nin illik fəaliyyəti ilə bağlı analitik-proqnostik müddəaları özündə ehtiva edən hesabat-məruzədir. Burada göstərilir ki, Aİ tərəfdaş dövlətlərin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və sərhədlərinin toxunulmazlığını dəstəkləyir. Yəni Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yalnız Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış normaları və prinsiplərinə uyğun həll edilə bilər. Bu, çox vacib məqamdır. Eyni zamanda, sənəddə qlobal miqyasda gedən proseslərə Aİ-nin baxışları və yaranmış vəziyyətin mümkün inkişaf istiqamətləri əks olunub. Yəni məsələyə bütövlükdə dünyanın geosiyasi mənzərəsi prizmasından nəzər salmaq imkanı vardır. Məhz bu kontekstdə biz sənəddə yer almış müddəalar üzərində daha geniş dayanmağa ehtiyac gördük.

Dünya mediasının gündəmini yeni aktual mövzu zəbt edib. Ankara Suriyada növbəti hərbi əməliyyat keçirəcəyini bəyan edib. Bu informasiya ölkə başçısı səviyyəsində yayıldığından, həqiqət olduğuna şübhə yoxdur. R.T.Ərdoğan siyasi lider kimi sözünün üstündə duran və onu tam reallaşdıran şəxs olaraq tanınır. Digər tərəfdən, belə ciddi məsələ haqqında məlumatı əsas olmadan yaymazlar. Bunun nəticəsidir ki, Qərbdə və Rusiyada məsələ ciddi reaksiya yaradıb. Vaşinqton dərhal etirazını bildirib. Moskva isə loyaldır. Hiss olunur ki, Kreml Türkiyənin öz təhlükəsizliyini təmin etmək haqqını daha yaxşı anlayır. Ekspertlər proseslərin bu istiqamətdə inkişaf edəcəyi halda, hansı geosiyasi faktorların önə cıxa biləcəyini proqnozlaşdırmağa çalışırlar. Bu konktestdə məsələnin üzərində geniş dayanmağa zərurət gördük.

Rusiya Federasiyasının Sankt-Peterburq şəhərində dekabrın 6-da MDB dövlət başçılarının qeyri-rəsmi zirvə görüşü keçirilib. Tədbirdə bir sıra mühüm məsələlər müzakirə edilib. O cümlədən İlham Əliyevlə Nikol Paşinyanın söhbəti olub. Azərbaycan Prezidenti təklif edib ki, hər iki tərəfdə saxlanılan şəxslər "hamının hamıya" prinsipi üzrə dəyişdirilsin. Öncəki zamanlarda olduğu kimi, Ermənistan rəhbərliyi bunu müxtəlif uydurma bəhanələrlə qəbul etməyib. Azərbaycanın dövlət başçısının Kəlbəcərdə Ermənistan tərəfindən qeyri-qanuni olaraq girov götürülən iki azərbaycanlının da dəyişdirilməsi məsələsini qaldırması ekspertlər tərəfindən humanizm və pinsipiallığın nümunəsi kimi qiymətləndirilib. Müzakirə göstərdi ki, Azərbaycan həmişəki kimi ədalətli və barışcıl mövqedə, Ermənistan isə təcavüzkar və şovinist mövqedədir. Maraqlıdır ki, MDB dövlət başçıları N.Paşinyana elə də diqqət ayırmayıblar. Bunun fonunda ekspertlərin diqqətini İlham Əliyevə olan isti münasibət və böyük hörmət çəkib. Onlar belə münasibətin təsadüfi olmadığı qənaətindədirlər. Məsələyə geosiyasi faktorları nəzərə almaqla daha geniş aspektdə təhlili yanaşmağa ehtiyac vardır.

Ərəb-müsəlman ölkələrində kifayət qədər iqtisadi, siyasi və geosiyasi problemlərin olduğu məlumdur. Yaxın Şərqdə terror uzun illərdir ki, insanlara böyük faciələr yaşadır. Onun səngiməsi ehtimalı isə görünmür. Burada baş verən hadisələrə dünyanın demək olar ki, bütün böyük dövlətləri qarışıblar. ABŞ-la Rusiya arasında isə həmin region uğrunda əsl savaş gedir. Onlar imkanlarında olan bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Bu prosesə yerli böyük dövlətlər də qatılıblar. İran, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Misir və digərləri hadisələrdən kənarda qala bilmirlər. Xüsusilə Suriyada hadisələr çox təhlükəli məzmun çalarları alır. Son günlər bütün bunlara bir informasiya da əlavə olunub. Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri Suriyadakı PKK/PYD qruplarına maliyyə, silah-sursat və əsgəri dəstək verməyi qərara alıblar. Bu informasiyanın doğru olması halında regionda geosiyasi vəziyyətin daha da ağırlaşacağına ekspertlər şübhə etmirlər. Üstəlik, daha geniş miqyasda təhlükəli proseslərin meydana çıxa biləcəyi ehtimal edilir.

Dünyanın iyirmi ən güclü iqtisadiyyatına malik dövlətlərinin rəhbərlərinin Argentinanın paytaxtında keçirilən sammitinə maraq böyük idi. Ekspertlər və media nümayəndələri böyük dövlətlər arasında münaqişəli situasiyaların necə həll ediləcəyi ilə maraqlanırdılar. Doğrudan da, hazırda qlobal miqyasda ciddi problemlər mövcuddur. Məsələn, Amerika-Rusiya münasibətlərindəki gərginlik ciddi geosiyasi təhlükələrə yol aça bilər. Vaşinqton-Pekin xəttindəki anlaşılmazlıqlar dünya ticarətini risklərə atır. İqlim dəyişikliyi ilə əlaqəli imzalanan müqavilənin taleyinin qeyri-müəyyənliliyi narahatlıq doğurur. Bunlara son günlər meydana gəlmiş Kerç böhranı da əlavə olunub. Beləliklə, ''G-20'' ("Böyük iyirmilik") qrupu üçün kifayət qədər vacib məsələlərin həlli aktuallaşmışdı. Yuxarıda vurğulanan geosiyasi məqamlar üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.