NEWTIMES

Ekspertlər ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun Cənubi Qafqaz səfərindən bəhs edərkən bir sıra məqamları xüsusi vurğulayırlar. Daha çox təhlükəsizlik və sülhün təmin edilməsi ilə bağlı müzakirələrin aparılacağını proqnozlaşdırırdılar. Bunlar özünü bütövlükdə doğrultdu. C.Bolton Bakıda regionda sülh və təhlükəsizliyin təmini kontekstində fikir mübadiləsi apardı. Azərbaycandan sonra isə Ermənistana getdi. Təbii ki, C.Bolton keçirdiyi mətbuat konfransında bütün detallara aydınlıq gətirmədi. Ancaq KİV-də yayılan bir sıra məqamlara əsaslanmaqla bütöv mənzərə haqqında müəyyən nəticələr çıxarmaq olar. Məhz bu çərçivədə biz Amerika Prezidentinin milli təhlükəsizlik müşavirinin Azərbaycan səfərinin geosiyasi kontekstdə analizi üzərində dayanmaq istərdik.

Adətən ekspertlər müxtəlif beynəlxalq qurumların analitik məruzələrinə və hesabatlarına ciddi fikir verirlər. Dünya İqtisadi Forumunun hesabatlarına isə beynəlxalq aləmdə xüsusi diqqət yetirilir. Bu, yeganə beynəlxalq qurumdur ki, dünyanın ən nüfuzlu mütəxəssislərini, dövlət və hökumət başçılarını bir araya gətirə bilir. Bu səbəbdən onun hesabatlarına ayrıca əhəmiyyət verilir. DİF-in 2018-2019-cu illər üzrə hesabatı da istisnalıq təşkil etmədi. Həm də ona görə ki, ekspertlər ilk dəfə olaraq yeni metodologiyadan istifadə ediblər. Onlar əvvəlki hesabatlarda istifadə olunan indikatorların 70 faizini dəyişiblər. Bununla da meydana iqtisadi dinamikanı daha adekvat və müasir iqtisadi reallıqlara uyğun əks etdirən hesabat çıxıb. Həmin hesabatda Azərbaycanın ciddi uğurlar əldə etdiyi konkret rəqəmlərlə ifadə edilib. Biz onların üzərində geniş dayanaraq, analiz aparmağa ehtiyac gördük.

ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun Cənubi Qafqaz ölkələrinə səfəri gözlənilir. O, buraya Rusiyadan gəlməlidir. Bu məqam əhəmiyyətsiz deyil. Ekspertlər hesab edirlər ki, Amerika tərəfi Rusiya ilə münasibətlərə müəyyən aydınlıq gətirəndən sonra Qafqaz dövlətlərinə nə deməyin lazım olduğunu dəqiqləşdirmək arzusundadır. Moskvada C.Boltonu ağır danışıqlar gözləyir. Onu həmkarı Nikolay Patruşev və xarici işlər naziri qəbul etməlidirlər. İstisna deyil ki, prezident Vladimir Putinlə də görüşsün. Sonra isə amerikalı rəsminin Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistana səfər edəcəyini deyirlər. Bu ölkələrlə C.Boltonun əsas olaraq İran məsələsini müzakirə edəcəyi təxmin edilir. Məsələnin bu tərəfində ziddiyyətli məqamların olduğu haqqında fikir yürüdürlər. Həmin kontekstdə səfərin mümkün geosiyasi nəticələri üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Böyük dövlətlər müstəqil xarici siyasət yeridərlər. Bunu müstəqil olan hər bir ölkə tam dərk edir. Ancaq müstəqil siyasət yeritmək qətiyyən ədalətsiz, haqsız və qeyri-obyektiv olmaq anlamına gəlməz. Üstəlik, bu "müstəqil siyasət" təcavüzkara, haqsıza arxa olmağı nəzərdə tutursa, çox zərərlidir, bütün dünya üçün təhdiddir. Frankofoniya təşkilatının 17-ci sammitinin İrəvanda keçirilməsi özlüyündə qeyri-adi deyil. Ermənistan həmişə qeyri-sabit, bir geosiyasi cəbhədən digərinə qaçmaqla xarakterizə olunan mövqe tutub. Olmasın "rusofoniya", olsun "frankofoniya" – İrəvan üçün elə də fərq etməz. Təki danışanlar ermənipərəst olsunlar. Bu baxımdan Fransa Prezidenti 17-ci sammitdə çox fərqləndi. Onun ifadə etdiyi fikirlərin dünya siyasətinə hansı təsiri göstərəcəyi bir qədər sonra aydın olacaq. Ancaq söylənən fikirlərdə Cənubi Qafqaza aid vacib məqamlar olduğundan onların üzərində indidən geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Türkiyə-Almaniya münasibətlərində gərginliyin olduğu hamıya məlumdur. İki ölkə bir sıra məsələlərdə ortaq mövqeyə gələ bilmirlər. Berlin Ankaranı insan haqlarını pozmaqda ittiham edir. Ankara isə Almaniyanın Türkiyə əleyhinə pozuculuq fəaliyyəti aparan dairələri müdafiə etdiyini deyir. Konkret olaraq Türkiyə FETÖ və PKK-ya alman rəsmi məqamların imkanlar yaratdığını ifadə edir. Bundan başqa, Avropa İttifaqına üzvlük məsələsində də iki ölkə arasında müəyyən fikir ayrılıqları mövcuddur. Bütün bunlarla yanaşı, Berlin-Ankara münasibətlərinin inkişaf etməsini zəruri edən başqa geosiyasi faktorlar da vardır. Onlar qlobal və regional xarakterlidir. Bu cür ziddiyyətli situasiyada Türkiyə Prezidentinin Almaniyaya səfər etməsi aktual idi. Üstəlik, Rəcəb Tayyib Ərdoğan Köln şəhərində inşa edilən yeni məscidin açılışında da çıxış etmək imkanı əldə edirdi. Bu isə son illər ona Almaniyada çıxış etməyə mane olanlara yaxşı cavab idi. Bütün bu məqamların fonunda Türkiyə Prezidentinin Almaniya səfərinin geosiyasi konteksti üzərində geniş dayanmaq maraqlıdır.

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsinin nə dərəcədə aktuallıq kəsb etdiyini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Bunu bütün dünya dərk edir. Ancaq, təəssüf ki, Ermənistan rəhbərliyi problemin dinc yolla nizama salınmasının əhəmiyyətini tam anlamaqda ciddi çətinlik çəkir. Xüsusilə Nikol Paşinyan hökuməti münaqişə haqqında ziddiyyətli fikirlər ifadə etməkdədir. Bunun fonunda mətbuatda Vladimir Putinin Bakıya səfər etməsi və dərhal Düşənbədə MDB dövlət başçılarının növbəti toplantısının keçirilməsi ortaya bir sıra maraqlı məsələlər atıb. Ekspertlər Rusiya Prezidentinin Azərbaycan paytaxtında əhəmiyyətli bəyanatlar verməsi ilə N.Paşinyanın Düşənbədə İlham Əliyevlə danışığa can atması arasında bir əlaqənin olub-olmadığını şərh etməyə çalışırlar. Düşənbədə Azərbaycan Prezidenti Ermənistanın baş naziri ilə söhbətə razılıq verib. Buna ermənilər çox seviniblər. Onlar bəzi məsələlər üzrə tərəflərin razılığa gəlməsini irəliyə doğru atılmış addım kimi qiymətləndirirlər. Yaranmış vəziyyətin Vladimir Putinin Bakı səfəri və MDB-nin Düşənbə sammiti fonunda necə göründüyü üzərində geniş dayanmaq istərdik.

Bu ilin 19-20 sentyabr tarixində Avstriyanın Zalsburq şəhərində Avropa İttifaqı liderlərinin növbəti sammiti keçirilib. Ekspertlər təbirdə təşkilat üçün böyük əhəmiyyət daşıyan bir sıra problemlər üzrə müsbət nəticə əldə ediləcəyinə inanırdılar. Masada isə üç ciddi məsələ vardı: miqrasiya siyasəti, sərhədlərin qorunması və "Breksit". Ancaq bu məsələlərin heç biri üzrə ortaq qənaət əldə edilmədi. Liderlər müzakirələr apardılar və hər biri öz mövqeyində qaldı. Bu cür vəziyyətin bütövlükdə Aİ-nin gələcək taleyinə təsiri ilə bağlı proqnozlar verilir. Onların üzərində bir qədər geniş dayanaq.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tarixi çıxışların səhnəsi oldu. BMT Baş Assambleyasının 73-cü sessiyasında siyasi liderlər geopolitik mənzərə üçün ciddi əhəmiyyəti olan məqamları önə çəkdilər. ABŞ, Fransa, Türkiyə, İran və başqa dövlətlərin başçıları dünya üçün aktual məsələlərin həlli ilə əlaqədar öz mövqelərini açıq ortaya qoydular. Ekspertlərin diqqətini çəkən əsas məqam ifadə edilən mövqelər arasında fərqlərin olması idi. D.Tramp, əsasən, Amerikanın maraqlarından, E.Makron alternativ alyansların yaranması ehtiyacından, R.T.Ərdoğan geniş geosiyasi islahatlardan, H.Ruhani isə İran-Qərb münasibətlərinin həssas məqamlarından bəhs etdilər. Bunların hər birinin öz məntiqi vardır. Ancaq ümumi mənzərə belə alındı ki, hazırda dünyada kifayət qədər ziddiyyətlər mövcuddur və vəziyyət getdikcə daha da pisləşir. Bu səbəbdən hamılıqla bir yerdə çıxış yolu tapılmalıdır. Türkiyə Prezidenti bu kontekstdə maraqlı bir model də təklif edib. Həmin model çərçivəsində Təhlükəsizlik Şurasında islahatların aparılması zərurət kimi qarşıya çıxır. Bütün bu məqamların geosiyasi aspektdə analizi üzərində geniş dayanmaq zərurəti mövcuddur.

Vladivostokda keçirilmiş iki tədbir dünya siyasətində böyük maraq oyadıb. Onlardan biri Şərq İqtisadi Forumu, digəri isə "Vostok-2018" hərbi təlimləri idi. Hər iki tədbirdə Rusiya və Çin aparıcı rolda çıxış ediblər. Moskva iqtisadi forumda həm də regional və dünya miqyası üçün əhəmiyyətli olan siyasi və geosiyasi məsələləri də müzakirə edib. V.Putin Yaponiyanın baş naziri Ş.Abe və Çin dövlət başçısı S.Szinpin ilə danışıqlar aparıb. Eyni zamanda, hərbi təlimlərdə yüzminlərlə rus əsgəri və minlərlə hərbi texnika iştirak edib. Bunların fonunda ekspertlər ABŞ-Rusiya-Çin münasibətləri şəbəkəsində hansı proseslərin baş verdiyi üzərində geniş dayanırlar. İlk baxışdan sadə görünən geosiyasi xarakterli məsələlər, əslində, dərin və mürəkkəb dinamikaya malikdir. Həmin tezis kontekstində biz Rusiya-Çin münasibətlərinə və onun ABŞ bağlılığında verə biləcəyi nəticələrinə təhlili yanaşmağı lazım bilirik.

Suriyanın İdlib bölgəsində vəziyyətin gərginləşməsi ilə əlaqədar geosiyasi proseslərin sürəti daha da artıb. Tehranda Türkiyə, İran və Rusiya dövlət başçılarının görüşünə bu baxımdan böyük önəm verilirdi. Orada qəbul edilən qərarların regiondakı proseslərə ciddi təsir edəcəyi proqnozlaşdırılırdı. Eyni zamanda, məlum oldu ki, bir sıra qərəzli dairələr ortaya çıxa biləcək hər hansı fikir ayrılığını şişirtməyi gözləyirlərmiş. Onların üzdəniraq ekspertləri "analitik yazılarında" "yeni fikirlər" adı altında öz mənfur niyyətlərini ifadə etməyə girişiblər. Burada əsas hədəf kimi Azərbaycan və Türkiyə götürülüb. Ankara və Bakının müstəqil xarici siyasət yeritmək iqtidarında olmadığı barədə gizli tezis üzərində müxtəlif ssenarilər qururlar. O cümlədən Türkiyənin gah bu, gah da digər geosiyasi düşərgəyə reverans etdiyini iddia edirlər. Əslində isə müəyyən dairələr Ankara və Bakının qürurlu geosiyasi-hərbi duruşundan narahatdırlar. Bu vəziyyətin geosiyasi aspektləri üzərində geniş dayanmaq istərdik.