NEWTIMES

Müxtəlif analitik mərkəzlər və tanınmış mütəxəssislər qlobal geosiyasi nizamın gələcək taleyindən narahatlıq keçirirlər. Onların apardıqları analizlər göstərir ki, hazırda geniş miqyasda ciddi ziddiyyətlər meydana gəlib və dünya düzəninə təsirlər artıb. Bu təsirlər yekunda mürəkkəb bir mənzərə yaratmaqdadır. Çünki, əslində, yeni qlobal geosiyasi nizam formalaşmalıdır. Bunun konkret mexanizmi tam müəyyənləşməyib. İndiki mərhələdə mütəxəssislər əsas rolu ayrı-ayrı supergüclərin deyil, BMT-nin oynamalı olduğunu qeyd edirlər. Aparılan təhlillər göstərir ki, onların arqumentləri əsaslıdır. Ancaq beynəlxalq təşkilatlarda islahatlar aparmadan real nəticə əldə etmək imkansızdır. Beləliklə, yeni dünya nizamının formalaşması problemi BMT kimi universal təşkilatda islahatların aparılması prosesi ilə sıx bağlıdır. Məsələnin bu tərəfi isə hələlik müəmmalıdır. Bu kontekstdə "Valday" beynəlxalq müzakirələr klubunun bir analizi və verdiyi proqnoz üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duyuruq.

Dünyanın müxtəlif regionlarında geosiyasi qarşıdurmalar daha kəskin səviyyəyə yüksəlir. Dinc insanların həlak olması halları sürətlə artır. Böyük dövlətlər sanki növbə ilə bir-birini ittiham edərək, günahsız insanların başına bombalar yağdırırlar. Sanki insanlığı məhv etmək uğrunda yarış başlayıb. Bir sıra analitik və ekspertlər bu kimi proseslərin arxasında hansı geosiyasi məqamların dayandığı üzərində baş sındırırlar. Tanınmış amerikalı analitik, Harvard Universitetinin professoru Cozef Nay dərc etdirdiyi məqaləsində problemə geosiyasətin ümumi prinsipləri və onların təkamülü prizmasından nəzər salıb. Mütəxəssis apardığı analiz əsasında XIX əsrdən bu yana geosiyasi mühitdə müşahidə edilən dəyişikliklərin hazırda dünyanı riskli bir duruma gətirdiyi nəticəsini çıxarır. Konkret olaraq, o, Qərbin liberalizmlə populizm arasında qaldığını vurğulayır. Analitik belə bir vəziyyətin bəşəriyyəti kifayət qədər təhlükəli duruma sala biləcəyini qeyd edir. Ancaq sonra çox gec ola bilər.

İŞİD müxtəlif ölkələrdə yenə terror hadisələri törədib. Bu prosesin davam edəcəyini bəyanlayıb. Mütəxəssislər bütövlükdə təhlükəli bir tendensiyanın meydana gəldiyindən bəhs edirlər. Söhbət terrorun sadəcə geniş məkana yayılmasından deyil, qrupların yeni təşkilatlanma formasına keçə biləcəyindən gedir. Bu da faktiki olaraq qlobal təhlükəsizlik sisteminin formalaşmasına ciddi əngəlin meydana gəlməsi deməkdir. Həmin aspektdə son günlər müşahidə edilən bir sıra hadisələrin geosiyasi qiymətləndirilməsinə ehtiyac duyulur. Burada bəzi regionlarda, o cümlədən Cənubi Qafqazda proseslərin gedişi maraq doğurur. Çünki bu region neçə illərdir ki, erməni terroru ilə üz-üzədir. Ona Ermənistan dövlət səviyyəsində ciddi dəstək verir. Dövlətlə terrorun qovuşduğu bu məkanda yeni terror dalğası hansı geosiyasi problemləri meydana çıxara bilər?

Qardaş ölkədə Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı xalq səsverməsi aprelin 16-da uğurla başa çatıb. Seçicilər yeniləşməyə "hə" deyiblər. "Yox" deyənlər də az miqdar təşkil etmir. Ancaq səsvermənin maksimum demokratik qaydada keçirilməsi dəqiq nəticə almağa imkan verib. Dünyanın bir sıra dövlətlərindən reaksiyalar olub. Türkiyənin dostları təbriklərini göndəriblər. İlk olaraq Azərbaycan Prezidentinin təbrik etməsi qürurvericidir. Çünki dövlət başçısı daim haqqın, ədalətin, demokratiyanın yanında olub. Avropa ölkələri növbəti dəfə qərəzlilik və ikili standartlar nümayiş etdiriblər. Onlar Türkiyənin daxili işinə qarışmağa cəhd göstərir və müxtəlif ittihamlar irəli sürürlər.

Sirr deyil ki, müasir dünya sistemi böhran içindədir. Dövlətlərarası münasibətlərdə çətinliklər artır. Sivilizasiyalar və dinlər arasındakı dialoq real olaraq baş tutmur. Fərqli mədəniyyətlərə malik insanların ümumi dil tapması qarşısında əngəllər qalır. Bunların fonunda Yaxın Şərqdə münaqişənin getdikcə daha miqyaslı və qanlı məzmun kəsb etməsi diqqətdən yayınmır. Böyük dövlətlər sanki orada "kim daha çox qan tökə bilər" yarışına giriblər. Siyasi-diplomatik səviyyədə isə fərqli mövqelərin toqquşması aydın görünür. Onların hər birinin insan haqları, sosial inkişaf, siyasi əməkdaşlıq, təhlükəsizlik və s. məsələlər üzrə uyuşmayan prinsiplərə dayandıqları hiss edilir. Mütəxəssislər təbii olaraq bu proseslərə reaksiya verir, münasibət bildirirlər. Biz həmin bağlılıqda Böyük Britaniyanın tanınmış analitiklərindən birinin fikirləri üzərində geniş dayanmağa çalışacağıq. Təbii ki, irəli sürülən tezislərin tam həqiqəti ifadə etdiyini demək olmaz. Lakin bir peşəkar tədqiqatçının yaranmış vəziyyətə münasibəti çox maraqlıdır.

Bir il bundan öncə Ermənistan ordusunun təxribatlarına cavab olaraq Azərbaycan Silahlı Qüvvələri qısamüddətli, lakin çox səmərəli hərbi əməliyyat keçirdi. Düşmən ordusu pərən-pərən salındı, bir neçə əlverişli mövqe azad edildi. Azərbaycan böyük bir əraziyə hərbi nəzarəti bərpa etdi. Ermənistan ordusuna isə ciddi hərbi və mənəvi zərbə vuruldu. Erməni əsgərlər silah-sursatlarını atıb döyüş meydanından qaçırdılar. Serj Sarkisyan isə havadarlarından yardım istəməklə məşğul idi, sonra onlardan küsdü, nəhayət, Avropaya üz tutdu. Bir neçə dəfə xahişdən sonra Azərbaycan tərəfi hərbi əməliyyatları dayandırdı. Ancaq rəsmi İrəvan bundan sonra da ədalətsiz, böhtançı, təxribatçı mövqeyindən əl çəkmədi. Son günlər isə erməni rəhbərliyi adi diplomatik etiketi belə gözləmədən Azərbaycanın ünvanına sərsəm ittihamlar səsləndirməkdədir. S.Sarkisyan parlament seçkisində uğur əldə etmək üçün şeytanı belə aldatmağa çalışdı. Bütün bunlar cavabsız qalmır.

Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayevin Bakıya səfəri əhəmiyyətli hadisə kimi analiz edilir. Ekspertlər iki ölkə arasında əlaqələrin xarakter və məzmununda müsbət irəliləyişlərin olduğunu vurğulayırlar. Aparılan müzakirələr və imzalanan sənədlər göstərir ki, Astana və Bakı müxtəlif sahələr üzrə münasibətləri yeni səviyyəyə yüksəltməyə qərarlıdırlar. Buraya iqtisadi, ticari, mədəni, humanitar, təhlükəsizlik, nəqliyyat-logistika kimi mühüm sferalar daxildir. Regional miqyasda sınaqdan keçirilmiş əməkdaşlıq modelinin qlobal səviyyəyə genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Bu çərçivədə nəqliyyat, enerji və təhlükəsizlik istiqamətlərinə ayrıca önəm verilir.

Mütəxəssislər Aİ kimi böyük və potensiallı təşkilatın gələcəyi ilə bağlı mütəmadi təhlillər aparırlar. Onların verdikləri proqnozlar həmişə maraq doğurur. Hazırda dünya siyasi mühitində paradoksal vəziyyət yaranıb. Bir tərəfdən təhlükəsizlik problemi daha da aktuallaşıb, digər tərəfdən isə bunu reallaşdıra biləcək qüvvələr balansı hələ formalaşmayıb. Aİ-də müşahidə edilən proseslərə bu müstəvidə nəzər saldıqda, bir sıra düşündürücü məqamlara rast gəlinir. Bu təşkilatın 2017-ci ildə qarşılaşa biləcəyi ziddiyyətlərin analizi maraq doğurur. Eyni zamanda, onun mümkün transformasiya ssenariləri də ekspertlərin diqqətini çəkir. Onlar üzərində dayanmağa ehtiyac görürük.

Son günlər Suriya və İraqda hərbi toqquşmalar daha da şiddətlənib. Onun əsas əlamətlərindən biri dinc əhalinin bombalanmasıdır. Nəticədə, yüzlərlə insan qətlə yetirilib, minlərlə insan isə qaçqın vəziyyətinə düşüb. Xüsusilə Mosulda situasiya o dərəcədə gərgindir ki, hökumət hərbi əməliyyatları dayandırıb. Suriyada isə Minbic və Afrin ətrafında geosiyasi gərginlik artıb. Burada Vaşinqton və Moskva PYD-yə açıq dəstək verməyə başlayıblar. Amerikalılar Rakkaya hücumdan bəhs edirlərsə, ruslar Afrinə nümayəndələrini yerləşdirib, maraqlarını təmin etməyə çalışırlar. Bunlara Ankara uyğun reaksiya verib. "Fərat qalxanı" əməliyyatının davam edəcəyini deyirlər. Bununla da Yaxın Şərqdə yeni gərginlik "üçbucağı"nın – ABŞ-Rusiya-Türkiyə mübarizəsinin cizgiləri yaranmış kimi görünür.

Müasir tarixi mərhələdə müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrin beynəlxalq təşkilatlarla münasibətləri ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Dünya siyasətində müşahidə edilən mürəkkəb proseslər, ziddiyyətli hadisələr və bir sıra regionlarda münaqişələrin baş qaldırması bəşəriyyəti narahat edir. Bunlarla yanaşı, böyük güclər arasında münasibətlər də gərginlik yaradır. Öz maraqları uğrunda apardıqları amansız mübarizə digər dövlətlərin də çətinliklər və risklərlə üzləşməsinə səbəb olur. Bu səbəblərdən BMT kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların qlobal geosiyasətdə daha təsirli addımlar atması zərurəti meydana gəlir. Məsələnin digər tərəfi üzv dövlətlərin bu təşkilatla əlaqələrinin ümumi xarakteristikasına bağlıdır. Bu kontekstdə BMT-Azərbaycan münasibətlərinin 25 il ərzində məzmununun araşdırılması maraqlı və aktual görünür.