NEWTIMES

Transanadolu qaz boru kəməri – TANAP layihəsinin rəsmi açılışı ilə bağlı ekspertlər bütövlükdə Cənubi Qafqazı əhatə edən məsələlər kontekstində bu bölgənin geosiyasi gələcəyinin müxtəlif aspektlərini analiz edirlər. Maraqlı tezislər irəli sürülür. Xüsusilə bu subregionun təhlükəsizliyinin təmini məsələsi maraq doğurur. Həmin bağlılıqda Gürcüstan rəhbərliyinin TANAP-ın açılışında iştirak etməməsi bir sıra suallar yaradıb. Ümumiyyətlə, Azərbaycan-Türkiyə-Gürcüstan əməkdaşlığının perspektivinin geosiyasi analizi daha da aktuallaşıb. Məsələyə geniş müstəvidə yanaşdıqda, əslində, meydana hansısa ciddi maneənin çıxdığını görmürük. Əksinə, qlobal geosiyasi proseslərin təhlili başqa əhəmiyyətli məqamı ortaya çıxarır. Belə ki, Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığının Cənubi Qafqazın sabitliyi, təhlükəsizliyi və davamlı inkişafı üçün daha böyük önəm kəsb etdiyi qənaəti alınır. Bunun fonunda Gürcüstanın mövqeyi də maraq doğurur. Ermənistanın regionda baş verən proseslərdən təcrid olunması, Rusiya və İranın xarici siyasətində müəyyən düzəlişlərin müşahidə edilməsi Cənubi Qafqaza necə təsir edə bilər? Bu müstəvidə Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı hansı məzmun kəsb edir?

Qərbdə bir siyasi-ideoloji böhran vəziyyətinin yarandığı haqqında bir çox mütəxəssislər yazır, bunun müxtəlif səbəblərini göstərirlər. O cümlədən Avropa İttifaqının siyasi-iqtisadi transformasiyası kontekstində meydana çıxan çətinlikləri vurğulayırlar. Avropanın siyasi liderləri də fərqli mövqedədirlər. Əgər A.Merkel xeyli humanist və liberal mövqe tutursa, xristian-demokratlar onu sıxışdırır, təzyiq göstərirlər. Bu, daha çox miqrantlara olan münasibətlə əlaqəlidir. Son olaraq bu məsələdə konkret qərar qəbul etmək üçün A.Merkelə iki həftə vaxt verilib. Bunun fonunda Aİ-nin bir sıra dövlətlərində radikal millətçi mövqe daha qabarıq özünü göstərir. Onların sırasında Macarıstanın baş naziri V.Orbanın ifadə etdiyi fikirlər daha çox narahatlıq doğurur. O, üçüncü dəfə baş nazir seçiləndən sonra parlamentdə düşündürücü fikirlər səsləndirib. Onların fonunda Aİ-nin gələcək taleyi xeyli dərəcədə qaranlıq görünür. Avropa bu dəfə hansı yolu seçəcək – həqiqi demokratiyanı, yoxsa məhdud milliyyətçi kursu?

Azərbaycan müstəqil dövlət kimi bir sıra beynəlxalq layihələrin təşəbbüskarıdır. Onların sırasında TANAP ayrıca yer tutur. Çünki bu layihədən öncə gözlər "Nabucco" adlanan enerji layihəsinə dikilmişdi. Ancaq Qərb ölkələrinin günahı ucbatından "Nabucco"dan imtina edildi. O zaman Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Türkiyədə yeni layihənin həyata keçirilməsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı. İki qardaş ölkə rəhbərliyi TANAP adlanan layihəni hazırlamaq qərarına gəldilər. O zaman buna qarşı da inamsızlıq yaratmağa və onun qeyri-real olduğu fikrini aşılamağa çalışanlar tapıldı. Lakin Azərbaycan və Türkiyə liderlərinin siyasi qətiyyəti nəticəsində proses dayanmadı. İyunun 12-də isə Əskişəhərdə TANAP-ın açılış mərasimi baş tutdu! Bu hadisənin geosiyasi və tarixi əhəmiyyəti üzərində dayanmağa böyük ehtiyac duyuruq.

Dünyanın ən inkişaf etmiş yeddi dövlətini birləşdirən qrupun müzakirələri həmişə maraq oyadıb. Bu dəfə isə ekspertlər daha çox nikbin deyil, bədbin məqamlara diqqət yönəldiblər. Məsələ ondan ibarətdir ki, Amerika ilə "Böyük yeddiliy"in digər üzvləri arasındakı fikir ayrılıqları bir sıra məsələlərdə daha gərgin xarakter almağa başlayıb. G7 liderlərinin La Malbe sammitindən sonra isə Donald Trampla Castin Trüdo arasında əsl mübahisə baş verib. Bunlara baxmayaraq, sammitdə yekun bəyannamə qəbul edilib. Orada qrupun ümumi maraqları və üzvlərin əməkdaşlıq istiqamətləri əks olunub. Eyni zamanda, "Böyük yeddiliy"ə olan kənar təhlükələr vurğulanıb. Bu sammitin bütövlükdə geosiyasi aspektləri maraq doğurur və onlar üzərində daha ətraflı dayanmaq məqsədəmüvafiq olardı.

May ayının 29-da Səngəçal terminalında "Cənub Qaz Dəhlizi" layihəsinin açılış mərasimi keçirilib. Tədbirdə rəsmi, siyasi və işgüzar dairələri təmsil edən çoxlu sayda xarici nümayəndələr iştirak ediblər. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tədbirdə dərin məzmunlu nitq söyləyib. O, "Cənub Qaz Dəhlizi"nin siyasi, iqtisadi, geosiyasi və enerji təhlükəsizliyi aspektlərində verdiyi töhfəni dolğun şəkildə ifadə edib. Bu dəhlizin Azərbaycanın ardıcıl və uzunmüddətli xarici siyasətinin birbaşa nəticəsi olduğunu vurğulayıb. ABŞ, Böyük Britaniya və Türkiyəni təmsil edən nümayəndələr də öz fikirlərini ifadə ediblər. Dünyanın bir sıra dövlətlərinin başçılarının bu təntənəli hadisə ilə bağlı göndərdikləri məktublar da oxunub. "Cənub Qaz Dəhlizi" layihəsinin çox mühüm geosiyasi hadisə olduğu tam etiraf edilib. Bu üzdən bir sıra mühüm geosiyasi xarakterli məqamları təhlil etməyə ehtiyac görürük.

Mütəxəssislər qlobal geosiyasi proseslərin sistemli təhlili əsasında Avropa İttifaqı ilə Rusiya arasında yaxın altı ildə hansı münasibətlərin formalaşa biləcəyini proqnozlaşdırmağa çalışırlar. Burada çox fərqli yanaşmalara rast gəlinir. Rusiyalı analitik Andrey Kortunov da apardığı araşdırmalar nəticəsində tərəflər arasında dörd mümkün münasibətlər ssenarisindən bəhs edir. Maraqlı məqamlara toxunan təhlil müasir elmi yanaşmaya söykənir. Təhlildə Cənubi Qafqazda geosiyasi dinamikanın dəyişməsi baxımından bir sıra əhəmiyyətli tezislərə rast gəlinir. Bunları nəzərə alaraq, mövzu üzərində daha geniş dayanmağa ehtiyac gördük.

Son vaxtlar erməni ekspert dairələri Dağlıq Qarabağla bağlı vəziyyətin daha da mürəkkəbləşdiyini bildirir, bunu əsas olaraq ABŞ və Fransanın regionda fəallaşması ilə əlaqələndirirlər. Daha konkret ifadə etsək, onlar bu iki ölkə rəhbərliyinin məsələyə münasibəti ilə əlaqədar "yeni məqamlar"ın meydana çıxdığından bəhs edirlər. O cümlədən Donald Tramp, Emmanuel Makron və Mayk Pompeonun Azərbaycan rəhbərliyinə ünvanladıqları məktubları və Fransanın xarici işlər naziri Jan-İv Le Drianın regiona səfəri kontekstində proqnozlar verməyə cəhd edirlər. Bu proseslərin münaqişənin həllinə necə təsir edə biləcəyi həqiqətən maraqlı məsələdir. Ancaq onlara geniş və obyektiv mövqedən yanaşdıqda, bir sıra ekspertlərin təqdim etməyə çalışdıqları mənzərədən tamamilə fərqli bir vəziyyətin olduğu aydın olur. Məsələnin bu aspekti üzərində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi münasibətilə Amerika Prezidenti Donald Tramp Prezident İlham Əliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb. ABŞ dövlət başçısı xoş sözlər ifadə edərək, Azərbaycan rəhbərinə uğurlar arzulayıb. Bununla bərabər, Amerikanın rəhbəri Azərbaycanla əməkdaşlıq etməkdə maraqlı olduqlarını və bu sahədə işləmək arzusunda olduğunu ifadə edib. D.Tramp Azərbaycanla əməkdaşlığın konkret istiqamətlərini inkişaf etdirməyin zəruriliyini qeyd edib. Bundan başqa, ABŞ dövlət katibi Mayk Pompeo Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100-cü ildönümü ilə əlaqədar məxsusi bəyanatında Azərbaycanı dünyada parlament respublikası quran ilk ölkə adlandırıb. Bu fikirlərin geosiyasi analizi üzərində dayanmağa ehtiyac duyuruq.

Dünyada baş verən sürətli və ziddiyyətli geosiyasi dəyişikliklər hər bir müstəqil dövlətin xarici siyasət kursunu daha da aktuallaşdırır. O cümlədən müstəqilliyinə qovuşmuş ölkələrin yeni şəraitin tələblərinə cavab verən kurs müəyyənləşdirməsi strateji mahiyyət kəsb edir. Bunun üçün isə həm milli-tarixi ənənədən qaynaqlanan qaydalar gözlənilməli, milli maraqlar təmin edilməli, həm də diplomatiyanın müasir metodlarından yararlanılmalıdır. Ümumi səviyyədə isə müasir qlobal dünyanın çağırışları çərçivəsində fəaliyyət göstərilməlidir. Azərbaycanın xarici siyasət kursunun əsasları Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilib. Təcrübə göstərir ki, bu, çox uğurlu, səmərəli, demokratik məzmunlu və praktiki nəticələri yüksək olan prinsiplər sistemidir. Xarici siyasətin prioritetlərinin ardıcıl surətdə həyata keçirilməsi nəticəsində əldə olunan nəticələr həm də gələcəyə ümidlə baxmağa əsas verir. Bu bağlılıqda Prezident İlham Əliyevin xarici siyasətin qarşısında duran yeni vəzifələri müəyyənləşdirməsi xüsusi əhəmiyyətli məsələ kimi göz önünə gəlir. Həmin məqamların işığında Azərbaycanın xarici siyasətinin bir sıra aspektlərini təhlil etmək zərurətini vurğulamaq istərdik.

Elmi tədqiqatçılar tarixin hazırkı mərhələsinin bir sıra özəlliklərini geniş araşdırırlar. Qlobal geosiyasi kontekstdə bu məsələ kifayət qədər aktualdır. O cümlədən yeni dünya nizamı, qlobal təhlükəsizlik, bəşəriyyətdə özünü göstərən dəyişikliklər kimi problemlərin qarşılıqlı əlaqədə təhlilinə böyük ehtiyac yaranıb. Həmin məsələ beynəlxalq təşkilatların müasir şərtlər daxilində səmərəli fəaliyyətinin təmini prizmasından xüsusi önəm kəsb edir. Belə ki, BMT kimi təşkilatın qlobal təhlükəsizliyi təmin etməkdə qarşılaşdığı çətinliklər müxtəlif suallar yaradır. Onlara cavab tapmaqla, faktiki olaraq, yeni dünya nizamının formalaşdırılmasının nəzəri əsasları işlənmiş olur. Təəssüf ki, hələlik bu problem öz həllini tapmayıb. Ancaq bir sıra maraqlı araşdırmalar və onlardan irəli gələn mühüm nəticələr vardır. Burada onlar üzərində bir qədər geniş dayanaq.