NEWTIMES

Bakı, 23 fevral 2015 – Newtimes.az

Qışın gəlişi və Ukrayna böhranı fonunda Aİ-nın qaz təminatının dayanıqlığı ilə bağlı narahatlıq artmışdır. Bu isə öz növbəsində Aİ-nı daxili tələbatı ödəmək məqsədilə etibarlı mənbələr axtarmağa vadar edir. Belə bir qənaət var ki, maye qaz (MQ) Aİ-nı Rusiyadan gələn qazın verilməsində yarana biləcək problemlərdən sığortalaya bilər. Hazırda Aİ-nın MQ idxalının 25 faizi Norveç, Qətər, Əlcəzair, Nigeriya, Misir, Liviya və Trinidad və Tobaqonun üzərinə düşür, potensial ixracatçılar isə ABŞ və Avstraliyadır.

Avropada MQ terminallarının inkişafı Aİ enerji siyasətinin yeganə qaz təminatçısından asılılığının azaldılması ilə bağlı başlıca prioritetləri sırasındadır. Almaniya, Fransa və İtaliyada MQ terminallarının yaradılması sahəsində böyük işlər görülmüşdür, lakin Mərkəzi və Şərqi Avropa sərmayə qıtlığı və Rusiya qazından asılılığı, habelə yeniliklərin tətbiqi baxımından olduqca geridədir.

Buna baxmayaraq, Aİ Rusiyanın təbii və MQ ixracına sanksiya tətbiq etmədi və hazırda bir sıra Aİ-na üzv dövlətlər Rusiyaya qarşı tətbiq olunan sanksiyaların uzadılmasını dəstəkləmir. Mənbələrin şaxələndirilməsi ilə yanaşı MQ ticarəti təbii qazın ənənəvi nəqli (boru kəmərləri vasitəsilə)  zamanı yarana biləcək risklərin aradan qaldırılmasına xidmət edir. Avropada MQ sektoru inkişaf etdikcə boru kəmərlərinin rolu azalır. MQ ticarəti uzun və qısa müddətli sazişlər vasitəsilə həyata keçirilir. Təbii qazın mayeləşdirilməsi və yenidən qaz şəkilinə gətirilməsi, nəqli və terminalın daxili paylanma şəbəkəsinə  qoşulması olduqca bahalı prosesdir. Lakin, tranzit dövlətlərin mövcudluğu və kəmərlərlə bağlı terror təhlükəsi faktorların olmaması coğrafi baxımından uzaq bazarlar üçün MQ nəqlini mənfəətli edir. Bununla yanaşı, dəniz marşrutlarının blokadası və açıq dənizdə gəmilərə qarşı pirat hücumları kimi siyasi qeyri-sabitlik MQ ticarətini təhdid edə bilər.

Qərbi Avropa – Bu günədək Aİ-nın İspaniya, Fransa, İtaliya, Portuqaliya, Yunanıstan, Böyük Britaniya, Niderland və Belçika kimi dövlətləri MQ terminallarının yaradılması işində böyük irəliləyiş eldə ediblər. Almaniyanın "E.ON” şirkəti Qətərin "RasGas” şirkəti ilə Böyük Britaniyaya MQ nəqli ilə bağlı 3-illik müqavilə bağlayıb. Bundan əlavə, Rusiya qazından asılılığı və Ukrayna böhranı Almaniyanı "E.ON” şirkətinə maliyyə vəsaiti ayırmağa və Kanada (Qoldboro), Şərqi Afrika (Mozambik), Cənubi Amerika (Peru və Kolumbiya) və Aralıq dənizində olan MQ layihələrində pay almasına vadar etmişdir.

Fransanın "GDF Suez” şirkətinə də Luiziana ştatında yerləşən "Kameron” (Cameron) yatağından Azad Ticarət Sazişinə üzv olmayan dövlətlərə MQ ixracı ilə bağlı ABŞ Enerji Departamenti tərəfindən müvafiq icazə verilib. Eyni zamanda, Fransanın "Total” şirkəti, Rusiyanın "Novatek” və Çinin "CNPC” şirkətləri birlikdə "Yamal” yatağından Avropaya qaz nəqli (Belçika, Fransa və İspaniya limanları vasitəsilə) üzərində çalışırlar. MQ nəqli ilə bağlı daha bir imkan Şimali Fransada inşa ediləcək "Arc de Dierrey” kəməri sayəsində yarana bilər ki, bu kəmərin 2016-cı ildə Almaniyanın Dunkirk limanı ilə birləşməsi nəzərdə tutulur. İtaliyanın "Enel” şirkəti ABŞ-ın "Cheniere Energy” şirkəti ilə ABŞ-ın şist qazı yataqlarından əldə olunacaq ildə 3 milyard kubmetr həcmində MQ ixracına dair 20 illik müqavilə imzalayıb. Bundan əlavə, Böyük Britaniyaya MQ nəqlinə dair Britaniyanın "British Centrica” şirkətinin "Qatargas” ilə bağladığı dörd illik müqavilə, habelə Belçikanın Veurne şəhərində yük maşınları üçün MQ doldurma stansiyasının inşası bu mənada əhəmiyyətli layihələr sırasındadır.

Şərqi Avropa – bu regionun Rusiya qazından ən asılı vəziyyətdə olan dövlətlərindən biri olan Polşa vəziyyəti dəyişdirmək üçün Avstraliya, Qətər və ABŞ-dan MQ idxal etmək arzusundadır. Bu mənada Polşanın Şvinouystye terminalı vasitəsilə (2015-ci ilin ortalarında təhvil verilməsi nəzərdə tutulub) ildə 1.5 milyard kubmetr qazın ixracı ilə bağlı Polşanın "PGNiG” və "Qatargas” arasında imzalanmış 20 illik müqavilə asılılığın azaldılması baxımından vacib sayıla bilər. Lakin məsələ hələ də müzakirə mövzusudur və Qətər, ABŞ və Avstraliyanın MQ Polşa üçün Rusiya qazından baha başa gələcək. Həmçinin, coğrafi yaxınlığı və Asiya bazarında qiymətlərin yüksək olmasını nəzərə alsaq, həmin region Avstraliya və ABŞ MQ üçün ən münasib seçimdir.

Xorvatiya və Polşa "Şimal-Cənub” qaz kəməri dəhlizi vasitəsilə özlərinin MQ terminallarını birləşdirmək istəyir. Alternativ qaz dəhlizi hesab edilən "Şimal-Cənub” layihəsi yalnız bir kəmərdən ibarət deyil. Buraya Şvinouystye (Swinouscje) MQ terminalı (Polşa), Baltik dənizi boru kəməri (Norveç qazını Polşaya nəql edəcək), Polşa-Slovakiya və Çexiya-Polşa Birləşdirici Kəmərləri, Çexiya-Slovakiya və Macarıstan-Slovakiya Birləşdiriciləri Kəmərləri, habelə Xorvatiya-Macarıstan və Macarıstan-Rumıniya Birləşdiriciləri Kəmərləri daxildir.

Onların genişlənmə imkanlarını nəzərə alsaq, gələcək şaxələndirmə üçün Baltik dənizinin, Polşanın, Bolqarıstanın və Xorvatiyanın MQ limanları əlverişli hesab olunur. Şvinouystye (Swinouscje) MQ terminalı "Gazprom” ilə endirim müzakirəsi zamanı Polşanın mövqeyini gücləndirə bilər. Çünki MQ ixracına gəldikdə, Rusiya daha çox boru kəmərləri şəbəkəsindən istifadə etdiyi və MQ yalnız Asiya bazarına ixrac etdiyindən, bu sahədə onun bir o qədər də geniş imkanları yoxdur.

Litva da bu arada potensial olaraq Polşa-Litva Birləşdirici Kəmər vasitəsilə Klaypeda MQ terminalı üzərindən Polşaya əlavə qaz həcmi nəql edə bilər. Artıq Polşanın "Gaz-System” və Litvanın "AB Amber Grid” şirkətləri Avropa İttifaqına müraciət edərək "Avropa Birləşdirən Vasitə” layihəsi çərçivəsində adıçəkilən kəmərin inşasına maliyyə dəstəyi istəmişlər.

Daha bir potensial layihə Azərbaycan-Gürcüstan-Ruminiya Birləşdirici Kəməri (AGRİ) olacaqdır. Layihəyə əsasən, Azərbaycan qazı Gürcüstanın Kulevi limanındakı MQ terminalına və oradan Rumıniyanın Konstanta MQ terminalına nəql ediləcək. Lakin maliyyə məsələləri səbəbindən, o cümlədən Türkmənistan tərəfindən layihəyə marağının olmaması, habelə Azərbaycan qazının bütün həcminin TANAP və TAP layihələri vasitəsilə nəql ediləcəyindən, "AGRİ”-nin reallaşdırılması ertələnib.

Cənubi Avropa – Yunanistanın "DEPA” şirkəti üzən anbar və yenidən qazlaşdırma qurğularının yaradılması, Revitussa (Revithoussa) MQ terminalının təkmilləşdirilməsi və Türkiyə və Bolqarıstan sərhədində yerləşən Kavala bölgəsində Egey (Aegean) MQ terminalının inşası məsələlərini nəzərdən keçirir, ki bu terminalın Trans-Adriatik boru kəməri (TAP), Yunanıstanın qaz paylanması şəbəkəsi və Yunanıstan-Bolqarıstan Bağlayıcı Kəmər (İGB) ilə birləşməsi nəzərdə tutulur.

Revitussa terminalı şaxələndirmə baxımından vacibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, terminalın sahibi səhmlərinin 66 faizinin ARDNŞ-a məxsus olduğu "DESFA” şirkətidir, bu isə öz növbəsində ARDNŞ-a terminalın fəaliyyəti ilə bağlı həlledici rola malik olmağa imkan verir. Kavalada qaz qovşağı yaratmaqla, Yunanıstan TAP vasitəsilə Azərbaycan, İGB vasitəsilə isə Rusiya qazını cəlb edə bilər. Bununla yanaşı, Yunanıstan 2020-ci ildən sonra Əlcəzairdən də MQ idxalını (5 milyard kubmetr) nəzərdən keçirir.

Yunanıstan daha bir şirkəti – "Prometheus Gas” ölkənin Aleksondropolis limanında bənzər terminalın inşasını planlaşdırır. Eyni zamanda Yunanıstan və Bolqarıstan Türkiyənin Mərmərə dənizinin sahilində yerləşən iki terminalından istifadə edə bilər. Bununla da, Əlcəzair, Nigeriya və Qətərdən idxal olunacaq maye qaz İGB və Türkiyə-Bolqarıstan Birləşdirici Kəmər vasitəsilə Yunanıstan və Bolqarıstana, daha sonra isə Bolqarıstan-Macarıstan və Macarıstan-Rumıniya Birləşdirici Kəmərlər sayəsində həmin ölkələrə nəql oluna bilər.

Xorvatiyanın Adria MQ terminalının inşası Adriatik dənizin Krk adasında nəzərdə tutulur. Bu adada yerləşəcək MQ terminalı Bosniya-Herseqovina, Bolqarıstan və Ukraynanı qazla təmin edəcək. Lakin maliyyə məsələlərinin həll olunmaması səbəbindən yuxarıda sadalanan heç bir terminalın tikintisi başlamayıb.

Avropanın digər ölkəsi – Kipr özünün Vassilikos MQ terminalında aparılan işlərin başa çatdırılması üçün Afrodit (Aphrodite) yatağından əlavə qaz həcmi əldə etmək niyyətindədir. Bununla bağlı Fransanın "Total” şirkəti və Kipr hökuməti arasında imzalanmış anlaşma memorandumuna əsasən Vassilikos terminalının tikintisinə 2016-cı ildə başlanılacaq.

Şimali Avropa – 2014-cü ilin 27 oktyabr tarixində Litvanın Klaypeda şəhərində ölkənin ilk MQ terminalının açılışı olmuşdur. Ümid edilir ki, bu terminalın istifadəyə verilməsi Litva üçün Rusiyanın "qamçı və kökə” siyasətinin sonu olacaqdır, çünki hal-hazırda Litva Rusiya qazı üçün ən yüksək qiymət ödəyir. Terminalın qaz qəbul etmə imkanı 4 milyard kubmetrə bərabərdir. Latviyanın İnkukalns (İncukalns) qaz anbarının imkanlarını da buraya əlavə etsək, bu layihə Litvanın qaza olan tələbatının 90 faizini ödəməklə yanaşı birləşdirici kəmərlər vasitəsilə Latviya və Estoniyanı da qazla təmin etmək iqtidarında olacaq.

Klaypeda MQ terminalı vəziyyəti köklü şəkildə dəyişəcək, çünki enerji asılılığı "Baltik ada” dövlətlərinin milli təhlükəsizliyinin "Axilesin dabanı” hesab olunur. Klaypeda terminalı Baltik dövlətlərin 25 illik Rusiyadan qaz asılılığını azaldacaq, Rusiya tərəfindən qazın qiymətinin qaldırılmasının və qaz təminatının dayandırılmasının siyasi alət kimi istifadəsinin qarşısını alacaq, habelə qaz təminatının marşrutlarının şaxələndirilməsi nəticəsində "Gazprom” ilə danışıqlarda əlavə üstünlük verəcək və təminatla bağlı yarana biləcək problemlərdən qoruyacaq. Eyni zamanda Klaypeda terminalı Latviya və Estoniya üçün rəqabətli qiymətlərlə əlavə qaz həcmlərini təmin edəcək və birləşdirici kəmərlər vasitəsilə Aİ bazarına çıxış təmin edəcəkdir.

Avropa İttifaqı Klaypeda terminalını Baltik dövlətlərin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından bir nömrəli infrastruktur layihəsi hesab edir. Çünki bugünədək bu üç dövlətin qaz infrastrukturu Rusiyaya bağlı vəziyyətdə idi, Avropanın enerji şəbəkəsi ilə isə əlaqəsi yox idi. Ötən illərdə Rusiyanın "Gazprom” şirkəti Litvanın yeganə qaz təminatçısı olduğu halda, yeni terminal Litvaya digər mənbələrdən qaz almağa imkan verəcək, üzən anbarlar və qaz boru kəməri isə terminalı əsas qaz şəbəkəsinə bağlayacaq. Litvanın "LİTGAS” şirkəti qaz nəqli ilə bağlı Estoniyanın "Eesti Energia” və Norveçin "Statoil” şirkətləri ilə müvafiq müqavilə bağlayıb.

Rusiya qazı (360 ABŞ dolları) ilə müqayisədə Norveç qazı Litvaya 10 faiz baha (400 ABŞ dolları) başa gələcək. Bununla yanaşı, Latviya və Estoniya "İndependens” (Independence) terminalından yalnız 2017-ci ildən etibarən yararlana biləcəklər, çünki hələ də Latviyanın "Latvijas Gaze” şirkətinin özəlləşməsi, bu şirkətdə "Gazprom”-un paya sahib olması və Aİ-nın Üçüncü Enerji Paketi çərçivəsində Latviya üçün istisna kimi həll edilməmiş məsələlər var. Əlavə etmək lazımdır ki, "Gazprom”-un Estoniya və Litva ilə uzunmüddətli qaz müqavilələri 2015-ci, Latviya ilə isə 2030-cü ildə bitir.

Enerji baxımından asılı daha iki dövlət olan Estoniya və Finlandiya onları birləşdirəcək yeni qaz boru kəməri və MQ terminalının inşası ilə bağlı müqavilə imzalamaq üzrədirlər. Lakin bu ölkələr arasında terminalın harada və kim tərəfindən tikiləcəyi ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Estoniya terminalın inşası üçün Sillamae, Muuqa və Paldiski şəhərlərini təklif edir, Finlandiya isə terminalın ölkənin İnkoo şəhərində tikilməsi ideyasını və ya coğrafi baxımdan özünə daha yaxın olan Paldiski variantını dəstəkləyir. Bu məqsədlə Finlandiyanın "Gasum” və Estoniyanın "Alexela Energia” şirkətləri MQ terminallarının inşası ilə bağlı birgə əməkdaşlıq təklifini Avropa Komissiyasına təqdim ediblər. Hazırda tərəflər layihənin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı Avropa Komissiyasının qərarını gözləyir. Ancaq onu da əlavə etmək lazımdır ki, bu məqsədə nail olmaq üçün Finlandiyadan Estoniyaya uzanacaq və Estoniyanın qaz şəbəkəsi ilə birləşəcək 80 kilometrlik Baltik Bağlayıcı Kəmər inşa edilməlidir.

Lakin, "Gazprom”-un Finlandiyanın "Gasum” şirkətində 25 faiz paya malik olması, habelə bu qaz nəhənginin Estoniyanın "Eesti Gas Company”-nin səhmdarı kimi Estoniyanın qaz operatoru "Vorguteenus” ilə münasibətlərini nəzərə aldıqda, "Gazprom” İnkoo və Baltik Bağlayıcı Kəmər layihələrində birbaşa olmasa da, iştirak edəcək. Latviya öz növbəsində Riqada (İnkulkans qaz anbarına yaxınlığına görə) MQ terminalı və Estoniya və Finlandiyaya birləşdirici kəmərin inşasını təşviq edir.

Dənizlə MQ nəqlinin çətinlikləri – İddia olunur ki, ABŞ-dan MQ ixracı Avropanın Rusiyadan qaz asılılığına son qoya bilməyəcək. Çünki Rusiya hələ də Avropa üçün ən rəqabət qabiliyyətli və dominant qaz təminatçısı hesab olunur. Bundan əlavə, ABŞ MQ istehsalçılarının Asiya dövlətləri ilə artıq uzunmüddətli müqavilələr bağladıqları, Avropanın bəzi ölkələrinin hələ də MQ terminallarına malik olmaması və fəaliyyətdə olan bir çox terminalın Qərbi və Cənubi Avropada yerləşməsi Amerikadan Avropaya MQ nəqlini sual altına alır. Bu səbəbdən, ABŞ maye qazı Aİ-nın qərb sahillərinə çatdırılsa belə, Şərqi Avropanı Rusiya qazından "xilas” edə bilməyəcək.

Hazırki mərhələdə ABŞ, Avstraliya, Kanada və Mozambik tərəfindən MQ ixracının artırılması gözlənilir. ABŞ-da qazın qiymətinin neftin qiymətindən "ayrılması” onu Avropalı istehlakçıları üçün daha da əlverişli edə bilər. Çünki sərmayə qərarlarının gecikməsi, neftin ucuzlaşması, təməl infrastrukturunun mövcud olmaması və bu sahənin böyük vəsait tələb etməsi adıçəkilən ölkələrdən idxalın cəlbediciliyini azaldır. Bundan əlavə, ABŞ-ın təbii resurslarla bağlı qanunvericiliyi, sahibkarlıq hüquqları və şist qazı ilə bağlı ABŞ Konqresindəki fikir ayrılığı ABŞ tərəfindən MQ ixracına dair şübhələri artırır.

MQ artan ixracı ABŞ-ın daxili bazarında qiymətin bahalaşmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda bəzi ölkələrin Amerika ilə Azad Ticarət Sazişi (ATS) bağlamadığından bu dövlətlərə qaz ixracı üçün Enerji Departamentinin razılığı tələb olunur. Beləliklə, MQ ixracı üzrə icazələrin verilməsinin bürokratik təbiəti, Aİ ilə ATS-in olmaması və Asiya bazarlarının cəlbediciliyi səbəbindən ABŞ maye qazının Avropaya tezliklə ixracı real görünmür.

Həmçinin qazın mayeləşdirilməsi, nəqli və yenidən qaz şəkilinə gətirilməsi Aİ istehlakçıları üçün ABŞ qazının qiymətini Rusiya qazı ilə müqayisədə iki dəfə bahalaşdıracaq. Bununla yanaşı, ən böyük istehlakçıların Yaponiya, Çin və Cənubi Koreya olduğu Asiya bazarında qiymətlərin Avropa ilə müqayisədə daha yüksək olduğunu, Çinin kömür istifadəsini azaldaraq MQ idxalına üstünlük verməsi və Yaponiyanın Fukusima qəzasından sonra MQ idxalının artırılması niyyətini nəzərə alsaq, bu bazar ABŞ üçün, Rusiya qazı isə Avropa üçün əlverişli seçim kimi görünür.

Geosiyasi dinamika baxımından Atlantik və Sakit okean hövzələri və Avropa bazarları fərqləndiyindən, bu regionlarda təbii qazın vahid qiymət səviyyəsinə çıxmasını gözləmək sadəlövhlük olardı. Ancaq qaz bazarlarında ixracatçıların sayı artdıqca qiymət fərqi azala bilər. Daha bir sual ondan ibarətdir ki,  Şimali Amerika, Avstraliya və Fars Körfəzi dövlətlərinin ixrac etdiyi maye qaz Rusiya və gələcəkdə Xəzər qazı ilə rəqabət apara biləcəkmi?

İlqar Qurbanov