NEWTIMES

Avropa İttifaqının qarşılaşdığı çətinliklər barədə çoxdandır ki, Qərb ekspertləri və analitikləri danışırlar. Bu təşkilatın əvvəlki nüfuzu və imici artıq yoxdur. Onunla əlaqədar daha çox daxili ixtilaflardan, maliyyə böhranından və geosiyasi rolunun aşağı düşməsindən bəhs edirlər. Bunların fonunda fevralın 6-da Avropa Komissiyası dərc etdirdiyi sənəddə təşkilatın genişlənmə strategiyası ilə bağlı maraqlı informasiya verib. Burada göstərilir ki, 2025-ci ildə altı Qərbi Balkan ölkəsi – Serbiya, Monteneqro, Makedoniya, Albaniya, Bosniya və Herseqovina və Kosovo Aİ-yə "potensial üzv" ola bilərlər. Bunların sırasında şansı daha çox olanlar Serbiya və Monteneqrodur. Digərləri isə hələ çoxlu sayda islahatlar aparmalıdırlar. Ekspertlər bu informasiyaya ciddi maraq göstərməkdədirlər. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu strategiyanın reallaşmasına inam azdır. Müxtəlif səbəblər gətirilir. Onların geniş analizi real mənzərəni əldə etməyə imkan verərdi. Biz məsələnin bu aspekti üzərində dayanmaq istərdik.

Əslində bu barədə yazı yazmaq fikrində deyildim. Çünki Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) 2018-ci il fevralın 8-də keçirilən dördüncü qurultayında ölkənin daxili və xarici siyasəti haqqında geniş və əhatəli məruzə ilə çıxış etmişdi. Ancaq daha sonra Ermənistan, Rusiya və Fransa rəsmilərinin Prezident İlham Əliyevin qurultayda söylədikləri fikirlərlə bağlı verdikləri bəyanatdan sonra bu yazını yazmaq şərt oldu deyə düşündüm.

İndi "beyin mərkəzləri" və siyasi dairələr cari ildə dünyada özünü göstərə biləcək geosiyasi proseslərin proqnozlarını verməyə çalışırlar. Analiz üsulları fərqli olur, alınan nəticələr arasında da uyğunsuzluq ola bilər. Ancaq onların hamısında daha çox dünyanın zərərinə olan proseslərdən bəhs edilir, verilən proqnozlar da bədbinlik yaradır. Belə qənaətə gəlmək olar ki, hamı qlobal miqyasda vəziyyətin riskli, təhlükəli və bəşəriyyət üçün ağır sonuclar verə bilən faktorlarla xarakterizə edilməsi ilə razılaşır. Bəs belə bir durum nədən yaranıb və niyə böyük dövlətlər onu yoluna qoymaq barədə deyil, müharibə haqqında düşünürlər? Açığı, bu suala həmin dairələrdə cavab verməyə həvəsli olanlar yox dərəcəsindədir. Buradan belə təəssürat yaranır ki, ya bu gedişat qəsdən aparılır, ya da dünya düzəninin ciddi islahatlara ehtiyacı vardır. Münxen Təhlükəsizlik Konfransının sədri, Almaniyanın xarici işlər nazirinin keçmiş müavini Volfqanq İşingerin hazırladığı ənənəvi illik məruzə bu məqamlar prizmasından maraqlı görünür.

Son illər Qərb siyasi fəlsəfəsində liberal demokratiyanın indiki vəziyyəti və gələcəyi ilə bağlı araşdırmalara daha çox rast gəlinir. Müəlliflər bu sahədə ciddi böhranın olduğu qənaətindədirlər. Bunun müxtəlif səbəbləri göstərilir. Lakin başlıca olaraq ABŞ-ın liberal demokratiya ideyalarından imtina etməsi qabardılır. Bununla yanaşı, liberal demokratiyanın bir siyasi-ideoloji cərəyan və siyasi idarəetmə modeli olaraq daxili ziddiyyətlərindən də bəhs edilir. Yekun olaraq qlobal miqyasda dünya nizamının mürəkkəb vəziyyətindən danışmaq mümkündür. Bu durumda Çin və Rusiyanın liberal demokratiyadan fərqli mövqeni öz təsir dairələri olan ölkələrdə yaymaları da əlavə təhlükə hesab edilir. Bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən bu tendensiyaların rəqabəti bəşəriyyəti haraya apara bilər? Bu suala cavab axtarışı maraqlıdır.

Yaxın Şərq regionunda ümumi geosiyasi vəziyyət gərginliyini nəinki saxlayır, hətta daha mürəkkəb bir situasiyaya yuvarlanır. Vaşinqtonun Suriya Demokratik Qüvvələri ilə 30 minlik PYD/YPG ordusu yaratmaq planı haqqında informasiya yayması ilə regionda proseslər bir qədər də gərgin xarakter aldı. Bir sıra dövlətlər buna etirazlarını bildirdilər. Türkiyə isə ABŞ-ın, əslində, PYD/YPG üçün yaratmaq istədiyi ordunu beşiyində boğacağını bəyanladı. Bununla da ekspertlər regionda növbəti savaş ehtimalının yüksəldiyindən danışdılar. Gedən proseslərin Yaxın Şərqə və ona yaxın regionlara mümkün təsirləri üzərində düşünməyə ehtiyac yaranıb. O cümlədən böyük dövlətlər arasında nüfuz savaşının hansı təhlükələr yarada biləcəyi maraq doğurur.

Türkiyə Silahlı Qüvvələri 2018-ci il yanvarın 20-də Suriyanın Afrin əyalətində yuva salmış terror qruplarına qarşı genişmiqyaslı hərbi əməliyyata başlayıb. İlkin məlumatlara görə, orada 8-10 min arası terrorçu vardır. Hərəkatın ilk günlərində Azad Suriya Ordusu və Türkiyənin xüsusi təyinatlıları bir neçə kilometr irəliləyiblər. Lakin terrorçular müxtəlif yayındırıcı üsullardan istifadə etməyə çalışırlar. Onlar mülki əhali arasına qarışır və ya kəndlərə və şəhərlərə çəkilirlər. Belə şəraitdə savaş aparmaq xüsusi bir ustalıq tələb edir. Bu hadisələrə dünya dövlətləri reaksiya veriblər. ABŞ, Rusiya, Almaniya, İran və NATO faktiki olaraq Ankaranın hərəkatına mane olmurlar. Ancaq Fransa məsələni BMT-yə çıxarıb. Bütövlükdə Türkiyənin hərbi əməliyyatına açıqca "yox" demirlər. Bununla yanaşı, ekspertlər iki məqamdan ehtiyat edirlər. Birincisi, Türkiyəni Afrində tələyə sala bilərlər. İkincisi, vəziyyəti müxtəlif gizli yollarla süründürüb, Türkiyəni daha ciddi problemlərlə üzləşdirməyə cəhd edərlər. Lakin Türkiyə rəhbərliyinin verdikləri bəyanatlardan aydın olur ki, Ankara bütün variantları nəzərə alıb və açıq olaraq riskə getməyə qərar verib.

Amerikanın müdafiə naziri Ceyms Mettis yanvarın 19-da ölkəsinin yeni milli müdafiə strategiyasını təqdim edib. Sənəd tam olaraq açıqlanmayıb, ancaq onun başlıca müddəaları barədə müdafiə naziri məlumat verib. Ekspertlərə görə, Vaşinqtonun yeni müdafiə strategiyası ziddiyyətli məqamlarla doludur. Burada dünya üçün beş təhlükə göstərilir. Bir sıra ölkələrə qarşı sərt addımların atıldığı vurğulanır. Lakin bütün bunlar hadisələrə birtərəfli yanaşmaqla və obyektivliyi gözləmədən edilir. Məsələn, sənəddə Ukrayna və Gürcüstanın adı çəkilir, Azərbaycana qarşı olan hərbi təcavüz xatırlanmır. Ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi zərurəti vurğulanmır. Bütün diqqət Amerikanın dünya ağalığını təmin etməyə yönəldilib. Mövcud geosiyasi nizamın zəiflədiyi vurğulansa da, onu saxlamaq, yaxud daha möhkəm yeni düzən qaydaları tətbiq etməkdən söhbət getmir. Bütün cəhdlər ABŞ-ın rəqiblərinin zəiflədilməsi üzərində qurulub. Terrorla mübarizə isə onlardan sonra yer tutur.

Bir qrup rusiyalı analitik ölkənin 2018-ci ildə xarici siyasətini təhlil edərək, maraqlı proqnozlar veriblər. Onlar Moskvanın xarici siyasətdə üstünlük verə biləcəyi istiqamətləri göstərməklə, qarşıya çıxa biləcək müxtəlif faktorları da araşdırıb, bir neçə prioritet istiqamət üzrə gözlənilən proseslərə nəzər salıblar. Həmin aspektdə Qərb, Yaxın Şərq, Yaxın xaric və Asiya-Sakit okean geosiyasi məkanlarına diqqət yetiriblər. Sadalanan prioritet istiqamətlərdə riskləri, təhlükələri, ziddiyyətləri müəyyənləşdirməklə, onlar Kremlin necə davrana biləcəyi ilə bağlı proqnozlar formalaşdırıblar. Həmin sırada Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar müəyyən düşündürücü tezislər irəli sürüblər. Bütövlükdə analitiklərin hazırladıqları məruzə Rusiyanın cari ildə xarici siyasətdə hansı tendensiyalara üstünlük verə biləcəyi müstəvisində maraqlı bilgilər verir. O cümlədən Rusiyada gözlənilən prezident seçkisinin xarici siyasətə mümkün təsirləri ilə bağlı fikirlər irəli sürülüb.

Tarixən Azərbaycanın yerləşdiyi Qafqaz və yaxın təmasda olduğumuz Yaxın Şərq regionları dünyanın geosiyasi cəhətdən ən həssas və qaynar bölgələri hesab olunmuşlar. Dünyanın əsas güc mərkəzlərinin bu coğrafiyada daimi maraqları hər zaman sabitliyə böyük təhdid olmuşdur. Yaşadığımız dövrdə də regionda böyük güclərin fərqli mövqe və niyyətləri geosiyasi mənzərəyə ciddi təsir göstərir. Müşahidələrimiz göstərir ki, XXI əsrin əvvəllərində baş verən proseslər bir çox xüsusiyyətlərinə görə XX əsrin əvvəllərində baş verən hadisələri xatırladır. Keçən 100 il ərzində geosiyasi şəraitdə və proseslərin iştirakçıları arasında müəyyən dəyişikliklər baş versə də, hadisələr öz mahiyyət etibarı ilə dəyişməmişdir.

MDB ölkələri ərazisində terror təhlükəsinin artması barədə Rusiya rəhbərliyi fikirlər bildirib. Dekabrın 19-20-də Moskvada MDB-yə üzv ölkələrin təhlükəsizlik və xüsusi xidmət orqanları rəhbərlərinin toplantısında da bu məsələ əsas müzakirə mövzusu olub. İŞİD-in Əfqanıstanda cəmlənməyə başladığı barədə informasiyası çox düşündürücüdür. Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının rəyinə görə, bu, MDB-yə üzv olan dövlətlərə də birbaşa təhlükədir. Hətta İŞİD-in artıq 4 minə yaxın silahlısının Əfqanıstanda olduğu barədə məlumatlar da var. Bunlara görədir ki, Moskva toplantısında birgə fəaliyyətin zəruriliyi bir daha vurğulanıb. Təbii ki, beynəlxalq terrorla mübarizə olduqca aktual problemdir. O cümlədən MDB məkanında bu bəlaya qarşı təsirli tədbirlər görülməlidir. Lakin beynəlxalq terrorla mübarizədə son dərəcə səmimi və açıq olmaq gərəkdir. Deyək ki, erməni terroru ilə bağlı da konkret mövqe ortaya qoymaq lazımdır. Təəssüf ki, məsələnin bu aspekti hələlik qaranlıqdır.