NEWTIMES

Həqiqəti deməyə hər kəsin cəsarəti çatmır. Hamıdan da ədalət gözləməyin mənası yoxdur. Lakin siyasətlə məşğul olan insan üçün müəyyən siyasi və diplomatik etiket mövcuddur. Konstantin Zatulində bu keyfiyyət yoxdur. O, Rusiya Dövlət Dumasının MDB məsələləri, Avrasiya inteqrasiyası və həmvətənlərlə iş üzrə komitəsinin sədrinin birinci müavinidir. Özü də Avrasiya miqyasında guya inteqrasiya məsələlərinə sorumludur. Bu zat bəyanat verir ki, Ermənistan Azərbaycanı "dağıda bilər". Hansı MDB ölkəsində kimin nə deməsindən asılı olmayaraq, tutduğu vəzifə K.Zatulinin obyektiv, məsuliyyətli və tarazlı ifadələr işlətməsini tələb edir. O, MDB-nin üzvü olan bir ölkənin digərini "dağıda biləcəyi" haqqında sərsəm və əsassız fikirlər ortaya atmamalıdır. Üstəlik, bir adam inteqrasiya və xaricdə yaşayan ruslarla əlaqələrə məsuldursa, o, son dərəcə incə, ehtiyatlı və ədalətli olmalıdır. Bu tezislərin işığında K.Zatulinin söylədiyi bir sıra fikirlərin analizinə ehtiyac duyduq.

Avropa İttifaqına üzv olan bir sıra dövlətlərin rəhbərləri son zamanlar həyəcan təbili çalırlar. Onlar Avropada neonasizmin getdikcə genişləndiyindən narahatlıq duyduqlarını açıq ifadə edirlər. İndi vəziyyət o dərəcəyə çatıb ki, Avropanın liderləri ümidlərini 2019-cu ilin mayında keçiriləcək parlament seçkisinə bağlayıblar. Proqnozlara görə, həmin seçkidə radikal və populist mövqeli namizədlərin qalib gəlməsi ehtimalı az deyil. Daha təhlükəli məqamlardan biri kimi isə bir sıra Aİ ölkəsinin rəsmi olaraq radikallığı və ayrı-seçkiliyi müdafiə etməsi göstərilir. Bu aspektdə Şərqi Avropa ölkələrinin adı daha çox çəkilir. Hətta Brüssel miqrant məsələsinə görə Macarıstana, Çexiyaya və bəzi başqa üzvlərə xəbərdarlıq edib. Lakin, görünür, prosesin qarşısını sadə xəbərdarlıqlarla almaq çox çətindir. Buna görə də Yunanıstan prezidenti açıqca neonasizm təhlükəsindən bəhs edir. Bunların fonunda Aİ-nin gələcək siyasi taleyi necə görünür? Bu sualın cavabı üzərində geniş dayanmağa ehtiyac vardır.

Məqalədə ABŞ və Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya istiqamətində apardığı siyasətin geosiyasi aspektləri təhlil edilir. Yazıda son illərdə baş verən geosiyasi-hərbi dəyişikliklər nəzərə alınmaqla bu siyasətin müxtəlif aspektlərinə işıq salınır. Göstərilir ki, ABŞ və Aİ-nin Mərkəzi Asiyada yeritdiyi siyasət özünəməxsus dinamikaya malikdir. Öncə hər iki böyük güc daha geniş məqsədləri güdən proqramlar müəyyənləşdirdilər. Ancaq təcrübə göstərdi ki, nəzərdə tutulanlar lazımi səviyyədə reallaşmadı. Bunun bir səbəbi həmin regionda aktiv olan Rusiya və Çinin atdığı addımlardırsa, digər səbəbi Qərbin özünün Mərkəzi Asiya siyasətinin lazımi səviyyədə konkret olmaması ilə əlaqəlidir. Məqalədə bu kontekstdə ABŞ və Aİ-nin həmin regionla bağlı siyasətinin əsas aspektləri təhlil edilir. Belə bir qənaətə gəlinir ki, Qərbin Mərkəzi Asiya siyasəti yenilənməlidir. Bu istiqamətdə hələlik dəqiq addımlar atılmır. Lakin yaxın gələcəkdə bunun baş verməyəcəyinə də dəlalət edən faktlar yox dərəcəsindədir. Buna görə də Mərkəzi Asiyada geosiyasi mənzərənin qeyri-müəyyən olduğu nəticəsini çıxarmaq olar.

İndi dünya KİV-lərində Soçidə Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin İdliblə bağlı müzakirələr aparması və razılıqlara nail olunması ilə ilgili çoxlu təhlillər yer alır. Ekspertlər nə baş verdiyini geosiyasi aspektdə qiymətləndirməyə çalışırlar. Onların böyük əksəriyyəti Rusiyanın Türkiyəyə güzəştə getməsi və bunun Qərbə bir "gözdağı" olduğu kontekstində təqdim olunur. Lakin proseslərə bitərəf mövqedən yanaşanda tamamilə fərqli bir mənzərə ilə rastlaşırıq. Burada başlıca xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, iki böyük dövlət geosiyasi olaraq yüksək prinsipiallıq daşıyan mürəkkəb bir məsələdə danışıqlar yolu ilə razılıq əldə ediblər. Bu siyasi-diplomatik fəaliyyətdə dialoqun, qarışıqlı faydalı əməkdaşlıq prinsipinin təntənəsi kimi qəbul edilə bilərmi? Bu suala cavab axtarışı üzərində geniş dayanmaq istərdik.

İranın paytaxtı Tehran şəhərində Türkiyə, Rusiya və İran prezidentlərinin İdliblə bağlı müzakirələr aparmasına dünya KİV-i böyük maraq göstərib. Tədbirdən dərhal sonra BMT-də də müzakirələr aparılıb. Bu təşkilatın 7 üzvü ayrıca müraciət hazırlayaraq problemin siyasi-diplomatik yolla həll edilməsinin tərəfdarı olduqlarını bildiriblər. Onların sırasında Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və İsveç də vardır. Müraciətdə xüsusi olaraq Türkiyənin danışıqlar yolu ilə münaqişəni həll etmək çağırışına haqq qazandırılıb. Tehran sammitində də R.T.Ərdoğan və V.Putinin İdlib məsələsini siyasi-diplomatik yolla həll etməyə səsləyən fikirlər söyləmələri də təqdir edilib. Bunlarla yanaşı, sammitin yekun bəyannaməsinin müzakirəsi zamanı tərəflər arasında yaşanan diskussiya xarakterli müzakirələrin canlı yayımda izlənməsi geniş əks-səda doğurub. Suriya müxalifətini BMT-də təmsil edən nümayəndə Ankaranın mövqeyinin dəstəklənməsi zərurətini açıq vurğulayıb. O, Türkiyəni Suriyada sülhün olmasına çalışan əsas dövlət adlandırıb. Bütün bunların fonunda Tehran sammitinin geosiyasi əhəmiyyətini qiymətləndirməyə və orada müzakirə edilən məsələləri təhlil etməyə ehtiyac yaranır.

Ekspertlər Amerika və Rusiyanın qlobal geosiyasi nüfuz uğrunda mübarizəsinin yeni mərhələyə qədəm qoyduğu haqqında proqnozlar verirlər. Həmin mövzu xüsusilə Cenevrədə ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonla Rusiyanın Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşevin keçirdiyi görüşdən sonra daha da aktuallaşıb. Məsələ ondan ibarətdir ki, tərəflər heç bir razılıq əldə edə bilməyiblər. Lakin bir sıra məsələlərin müzakirəsini dərindən apardıqlarını ifadə ediblər. Belə qənaət yaranır ki, Bolton-Patruşev görüşü əsas olaraq tərəflərin öz mövqelərini daha aydın ifadə etmək aspektindən maraqlı olub. Bu məqamın özünün də geosiyasi əhəmiyyəti vardır. Çünki dünyanın iki böyük dövlətinin hazırda cərəyan edən geosiyasi proseslərə verdikləri qiymət həmişə maraqlı və əhəmiyyətlidir. Həmin kontekstdə Cenevrə görüşünün geosiyasi analizinə ciddi ehtiyac duyulur.

Qərbin bir sıra aparıcı nəşrləri avqustun 28-də Milan şəhərində olan bir görüşlə bağlı geniş informasiyalar yaymaqdadırlar. Görüş Macarıstanın baş naziri Viktor Orban ilə İtaliyanın daxili işlər naziri Matteo Salvini arasında olub. Vəzifə fərqinə baxmayaraq, hər ikisi partiya lideridir. Müzakirələri də məhz partiya liderləri kimi aparıblar. Qərb KİV-ləri bu məqama əsasən yazır ki, məsələ, ümumiyyətlə, Avropa İttifaqının gələcək siyasi təşkilatlanması ilə əlaqədardır. Məsələn, "The Wall Street Journal", "El País", "Le Figaro" kimi nəşrlərdə mövzuya aid analitik məqalələr dərc edilib. Ekspertlər hesab edirlər ki, mübarizə Avropa İttifaqının açıq və ya qapalı təşkilat olması və burada avropaçılığın, yaxud suverenliyin üstünlük təşkil etməsi dilemması ilə bağlıdır. Bu kontekstdə Milan görüşünün fonunda Aİ-nin gələcək taleyi və onun geosiyasi təsirləri üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac duyulur.

Son vaxtlar Ermənistanın siyasi və ekspert dairələrində "Şərq tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində 2017-ci ildə İrəvanla Brüssel arasında imzalanmış "geniş və hərtərəfli əməkdaşlıqla" bağlı sənəd geniş müzakirə olunur. Ekspertlər həmin sənədin konkret bəndlərini təhlil ediblər. Belə qənaətə gəlinib ki, əslində, "geniş və hərtərəfli" ifadəsi rəmzi xarakter daşıyıb, real bazaya malik deyil. Ermənistan Avropa İttifaqı ilə həqiqi əməkdaşlıq etmək imkanlarına malik deyil. Tərəflər, sadəcə, bir-birlərinə formal əlaqələr prizmasından yanaşırlar. Bunun isə praktiki nəticəsi ola bilməz. Məsələ ondan ibarətdir ki, Ermənistan Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvü kimi əsas əməkdaşlıq istiqamətini birdəfəlik seçib. Onun bu təşkilatdan çıxması perspektivdə belə mümkün deyil. Çünki Kreml Ermənistanın təsir altından çıxmasına qətiyyən imkan verməz. Bununla yanaşı, Ermənistan geosiyasi aspektdə özünü xeyli dolaşdırıb. O, obrazlı desək, növbəti dəfə quyuya düşüb. Bu kimi məsələlərin analizi maraqlı olardı.

Rəsmi Vaşinqtonun İrana qarşı sanksiyalar bərpa etməsinin əks-sədası davam edir. Bir sıra böyük dövlətlər, o cümlədən Avropa İttifaqı ölkələri çətin vəziyyətlə üz-üzə qalıblar. Hazırda supergüclər arasında bu sanksiyalarla bağlı müzakirələr davam edir. Avropanın bir sıra şirkətləri İranı tərk edirlər. Bəziləri isə bütün risklərə rəğmən, orada qalırlar. Rusiya ənənəvi olaraq bu sanksiyalara qoşulmur. Türkiyə-ABŞ münasibətlərində də İrana qaşı sanksiyalar daha təsirli rol oynamağa başlayır. Bütövlükdə Yaxın Şərq bu addımın ciddi təsiri altında düşməkdədir. Və bu, yalnız iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır. İndi ekspertlər təhlükəsizlik istiqamətində də gözlənilməz addımların ola biləcəyini istisna etmirlər. Bir sıra mətbu nəşrlər bu bağlılıqda İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun gizli surətdə Misirə gələrək dövlət başçısı Əbdülfəttah əl-Sisi ilə görüşməsini vurğulayırlar. Bütün bu proseslərin fonunda Amerika Prezidenti Donald Trampın xüsusi qeydlə "Cənub qaz dəhlizi"ni sanksiyalardan kənarda saxlaması son dərəcə ciddi əhəmiyyət kəsb edən tarixi hadisədir. Mütəxəssislər bunun iqtisadi, siyasi, geosiyasi və təhlükəsizlik aspektlərini analiz edir, müəyyən proqnozlar verirlər. Biz məsələnin bu aspekti üzərində geniş dayanmağı lazım bildik.

Bir çox ekspertlər, dünyanın aparıcı siyasi təhlil mərkəzləri müasir dünya düzənini xarakterizə etməyə çalışırlar. Onların qiymətləndirmələri bir sıra hallarda kəskin fərqlənir. Bəzən bir-biri ilə daban-dabana zidd proqnozlar verilir. Bu cür vəziyyət hər şeydən öncə ona dəlalət edir ki, hazırkı dönəmdə qlobal dünya düzəni haqqında konkret mövqe yoxdur. Onun kökü isə dünyanın qarışıq və ziddiyyətli geosiyasi situasiyada olmasındadır. Mütəxəssislər bu kimi ziddiyyətlər kontekstində müasir dünyanın geosiyasi nizamını xarakterizə etməyə cəhd göstərirlər. O cümlədən geosiyasi termin kimi dəbdə olan "liberal dünya nizamı"nın özəllikləri haqqında fikir yürüdülür. Ümumiyyətlə götürdükdə, problemin bu aspekti asan izah edilən deyil. Onun üzərində daha geniş kontekstdə dayanmaq zərurəti vardır.