NEWTIMES

"Brexit" və Amerikada prezident seçkisinin nəticələri Qərbin siyasi mühitini qarışdırıb. İndi bir sıra siyasi dairələr "qoca qitə"nin prinsipcə yeni geosiyasi reallıqlara ehtiyacının olduğu qənaətindədirlər. Onların sırasında Avropanın ifrat sağ təmayüllü millətçi qüvvələri xüsusi yer tuturlar. Yanvarın 21-də həmin cərəyan tərəfdarları Almaniyanın Koblents şəhərində növbəti qurultaylarını keçiriblər. Orada siyasətçilər qlobal miqyasda geosiyasi mənzərəyə təsir edə biləcək fikirlər ifadə ediblər. O cümlədən fransız sağçı, hamıya məlum Marin Le Pen Avropa İttifaqının taleyi ilə əlaqədar düşündürücü tezislər ortaya atıb. Ayrıca, bu siyasətçi xanım "Frexit"ə start verilməsi zərurətini vurğulayıb. Belə görünür ki, Avropa yeni bir siyasi dalğanın vüsət alması ərəfəsindədir. Qlobal siyasət üçün əhəmiyyətli olan bu məqamların analizi vacib görünür.

Məşhur analitik Zbiqnev Bjezinski keçən ilin dekabrında Nobel sülh mükafatının təqdimatına həsr edilmiş mərasimdə maraqlı məruzə edib. O, indiki mərhələdə dünyada böhran vəziyyətinin olduğunu vurğulayıb, bu durumdan çıxmaq üçün ABŞ, Rusiya və Çin arasında əməkdaşlıq mühitinin yaradılması zərurətini əsaslandırmağa çalışıb. Lakin bu modelin konkret aspektləri elə də aydın deyil. Z.Bjezinski bir sıra ziddiyyətli məqamlardan bəhs edir, Rusiya ilə Çin arasındakı fikir ayrılıqlarına xüsusi diqqət yetirir, bunun əsasında iki ölkənin münasibətlərinin gələcəyini proqnozlaşdırmağa çalışır. Daha maraqlısı isə odur ki, Vaşinqton bu məqamdan istifadə etməklə hər iki ölkə ilə ehtiyatlı strategiya əsasında əməkdaşlıq qurmalıdır.

Türkiyə Prezidenti terrorla mübarizədə yeni strategiyaya keçdiklərini bəyan edib. Artıq bu bəlaya qarşı bütün cəmiyyət mübarizə aparacaq. Güc strukturları bütün səlahiyyətlərindən istifadə edə biləcək. Yerli hakimiyyət orqanları isə hər evdə kimlərin yaşadığı və hansı işlərlə məşğul olması barədə məlumatlı olacaq. Siyasi qüvvələr də terror məsələsində birgə fəaliyyət göstərəcəklərini bəyan ediblər. Ekspertlər bu proseslərin regional və qlobal geosiyasətə necə təsir edə biləcəyi ilə bağlı təhlillər aparırlar. Burada Türkiyənin Yaxın Şərqdəki münaqişələrin həllində aktivliyini artırmasına xüsusi diqqət yetirirlər. Yekun qənaət olaraq, Ankaranın qərarlılıqla Suriya və İraq da daxil olmaqla geniş bir sahədə terrorla kəskin mübarizə aparacağından danışırlar. Bütün bunlar Türkiyə üçün hansı nəticələri doğura bilər? Bu məsələ ilə bağlı müəyyən proqnozlar vermək mümkündürmü?

Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqını tərk etməsi barədə qərarını Qərb analitikləri intensiv surətdə analiz edirlər. Son aylarda ABŞ və Avropanın "beyin mərkəzləri"nin əməkdaşları bu məsələyə ciddi önəm veriblər. Onlar müxtəlif aspektlərdə problemi təhlil edir və müvafiq proqnozlar verirlər. Biz onların sırasından maraqlı hesab etdiyimiz üç mövqeni seçib, təhlil etməyə çalışmışıq. Hətta qısa analizlər belə göstərir ki, "Brexit" sözün həqiqi mənasında Qərb siyasi mühitini qarışdırıb. Analitiklər Avropa siyasi şüurunun bir çox özəlliklərini önə çıxarırlar. Məlum olur ki, "Brexit" dərin siyasi-ideoloji və geosiyasi proseslərin birbaşa nəticəsi imiş. Bu prosesdə bütövlükdə Avropa siyasətinin qüsurları öz ifadəsini tapıb. "Brexit"ə bu prizmadan nəzər salmış olsaq, onda kifayət qədər maraqlı və düşündürücü məqamları görə bilərik.

Dünyanın müxtəlif regionlarında cərəyan edən geosiyasi proseslərin mümkün nəticələrini mütəxəssislər intensiv surətdə analiz edirlər. Beynəlxalq tədbirlərdə bu məsələlər geniş müzakirə olunur. Müəyyən qənaətlər əldə edilir. Maraqlıdır ki, bütün hallarda ekspertlər regional proseslərə qlobal kontekstdə yanaşmağa üstünlük verirlər. Bu o deməkdir ki, 2017-ci ildə ayrı-ayrı regionlarda geosiyasi hadisələr qlobal səviyyədə özünü göstərəcək faktorlardan birbaşa asılı olacaq. Konkret desək, bir sıra maneələrə baxmayaraq, dünya miqyasında qloballaşma özünün yeni mərhələsinə qədəm qoya bilər. O cümlədən coğrafi baxımdan Mərkəzi Asiya regionuna yaxın olan iki böyük dövlət arasında güzəştsiz rəqabət yarana bilər. Artıq ekspertlər bunun müəyyən əlamətlərindən bəhs edirlər. Konkret olaraq, Rusiya və Çin Mərkəzi Asiyada nüfuz uğrunda mübarizələrinə yeni dinamika verə bilərlər. Bu müddəalar işığında Mərkəzi Asiyanı silkələyə biləcək faktorların analizi böyük maraq doğurur.

Demək olar ki, bütün alimlər müasir dünyanın ziddiyyətlər və risklərlə dolu olduğunu etiraf edirlər. Onlar bu məsələni müxtəlif aspektlərdə izah etməyə çalışırlar. Amerikanın tanınmış elm adamı Frensis Fukuyama yazdığı son məqalələrin birində bu bağlılıqda diqqəti çəkən məqamlara toxunub. Yazıdan aydın görünür ki, F.Fukuyama müəyyən dərəcədə Qərbə özünütənqid nöqteyi-nəzərindən yanaşır. Hazırda dünya miqyasında informasiya sahəsində baş verən proseslərdə müəyyən maraqlı dairələrin (siyasi, maliyyə və s. xarakterli) rol oynadığını vurğulayır. İndi İnternetin köməyi ilə dünyanın müxtəlif regionlarında yaşayan insanlar anındaca informasiya mübadiləsi edə bilirlər. Bu, bir tərəfdən, geniş kommunikasiya imkanları yaradır, digər tərəfdən isə, konkret dairələrə bundan sui-istifadə etmək üçün şans verir. Təcrübə göstərir ki, böyük dövlətlər həmin fürsətdən daha çox yararlanmağa çalışırlar. Bu sırada F.Fukuyama ABŞ və Rusiyanın adını çəkir. Bütövlükdə alimin qaldırdığı məsələ və qoyduğu suallar üzərində düşünməyə dəyər.

Moskva 2013-cü ildə xarici siyasət konsepsiyasını yeniləşdirmişdi. O zaman sənəddə qlobal miqyasda baş verən geosiyasi dəyişikliklər xüsusi qeyd olunurdu. Cəmi üç ildən sonra Kreml növbəti dəfə xarici siyasət kursuna yenidən baxmağa qərar verib. Mütəxəssislər bunu dünya səviyyəsində ciddi miqyasda geosiyasi yeniliklərin müşahidə edilməsi ilə əlaqələndirirlər. 2016-cı ilin əvvəllərindən hazırlanan sənəddə həmin özəllik ayrıca vurğulanır. Ölkənin xarici siyasəti də ona uyğun olaraq yeniləşir. Burada müxtəlif istiqamətlərdə Rusiyanın beynəlxalq arenada daha fəal mövqe tutacağı konkret müddəalarla qeyd olunur. Belə görünür ki, Rusiya dünya liderlərindən biri kimi fəaliyyət göstərməyə qərar verib. Onun, təbii ki, müxtəlif aspektləri vardır. Həm böyük dövlətlərə olan münasibətdə, həm də regional münaqişələrin həllindəki iştiraka aid maddələr orada yer alıb. Bütövlükdə götürdükdə, sənəd maraqlı və aktual məsələlərə konkret yanaşma ilə xarakterizə olunur.

Moskvada üç dövlətin Suriya ilə bağlı müzakirələr aparması dünya siyasətində rezonans doğurub. Müxtəlif səviyyələrdə bu hadisənin təhlili aparılır. Artıq meydana yeni bir əməkdaşlıq formatının çıxdığını vurğulayırlar. Bu prosesin müsbət, yaxud mənfi nəticələr verə biləcəyi ilə bağlı fikir mübadiləsi aparılır. Ekspertlər hesab edirlər ki, hələlik kövrək olan Rusiya-Türkiyə-İran "üçlüyü", eyni zamanda, Yaxın Şərqdə qüvvələr nisbətini dəyişə bilər. Burada əməkdaşlıq formatının nüvəsində Rusiyanın dayandığına əmindirlər. Həmin səbəbdən "üçlüyü" Moskvanın geosiyasi addımı olaraq qiymətləndirirlər. Onun fonunda isə Vaşinqtonun baş verənlərə münasibətini təhlil edirlər. Bu aspektdə də müəyyən ziddiyyətlər özünü göstərməkdədir. Onların işığında Rusiya-Türkiyə-İran əməkdaşlığının perspektivi necə görünür? Bu, qlobal geosiyasətin dinamikasında hansı dəyişiklərə təkan verə bilər?

Suriyada savaş getdikcə fərqli məzmun kəsb etməyə başlayır, çünki burada ərazilər əldən-ələ keçməkdə davam edir. Hökumət qüvvələri hansısa bir yeri azad edirsə, başqa istiqamətdən ağır zərbələr alır. Sanki ssenarisi əvvəlcədən yazılmış bir geosiyasi-hərbi oyun gedir. Hələlik tərəflərdən heç biri tam üstünlük əldə edə bilmir. Rusiyanın dəstəyi ilə Bəşər Əsəd ordusu xeyli ərazi azad etsə də, onun necə qorunacağı məsələsi aydın deyildir. Bunun fonunda Hələbin müxalifətin əlindən alınmasının sevinci uzun sürmədi – "Yaxın Şərqin mirvarisi" sayılan Palmiranı İŞİD yenidən zəbt etdi. B.Əsədə bağlı qüvvələr sürətlə şəhəri tərk etməli oldular. Bundan başqa, İŞİD-ə qarşı Mosulda aparılan əməliyyat da uğurlu görünmür. Bir sıra ekspertlər hesab edirlər ki, Suriya ordusunun hissələri azad etdikləri ərazilərdə qətliam törədirlər. Bu da sadə insanların İŞİD-in tərəfinə keçməsinə səbəb olur. Belə çıxır ki, hay-küylə başlayan hərbi əməliyyatlar digər səbəblərdən səmərəliliyini itirməyə başlayıb. Bəs çıxış yolu nədədir? Suriyada qan axıdılmasının qarşısını kim ala biləcək?

Rusiyanın Türkiyədəki səfiri Andrey Karlovun qətlə yetirilməsi ciddi geosiyasi rezonans doğurub. Hadisənin qınanılması gözləniləndir. Heç bir ölkə belə faciələrin olmasını istəməz. Çünki hər bir dövlətin diplomatı var və ona qarşı terrorun baş verməsi qəbuledilməzdir. Konkret olaraq Türkiyə diplomatiyası erməni terroruna çoxlu sayda qurban verib. İndi A.Karlovun qətli səbəblərinin aydınlaşmasında hamıdan çox Ankaranın da marağı vardır. Məsələnin digər tərəfi Yaxın Şərqdə geosiyasi mübarizənin amansızlığı ilə bağlıdır. Bu terror hadisəsindən sonra Rusiyanın müdafiə naziri S.Şoyqu bəyan etdi ki, Hələbin azad edilməsində Türkiyənin böyük rolu olub. Moskvada xarici işlər nazirləri S.Lavrov, M.Çavuşoğlu və M.C.Zərif arasında danışıqların uğurlu olması bu baxımdan çox maraqlıdır. Bu, Yaxın Şərqlə bağlı Rusiyanın yeni koalisiya yaratması deməkdirmi? Və bu üçlük ABŞ-ın formalaşdırdığı beynəlxalq koalisiya ilə hansı münasibətlərdə olacaq? Axı Türkiyə həm də Amerikanın yaratdığı koalisiyanın üzvüdür!