NEWTIMES

Avropa İttifaqının öz potensialına və qlobal geosiyasi proseslərdə oynadığı rola görə çox böyük güc olduğu etiraf edilir. Bu təşkilata üzv olanlar sırasında dünyanın ən yüksək inkişaf etmiş dövlətləri də vardır. "Böyük yeddilik" qrupu ölkələrinin dördü Aİ-yə daxildir. Ekspertlər daim bu təşkilatla ilgili siyasi, ideoloji və geoiqtisadi məsələlərə həssaslıq göstərirlər. Son zamanlar bu ehtiyac Aİ-nin hazırkı durumu və gələcəyi ilə əlaqədar müxtəlif ekspert rəylərinin sayının artması fonunda daha maraqlı görünməkdədir. Doğrudan da, Aİ hansı çətinliklərlə üz-üzədir və onlar bütövlükdə təşkilatı nə kimi hala gətirə bilər? Avropa İttifaqı daxili və xarici mühitdən qaynaqlanan ziddiyyətli məqamlara necə reaksiya verir? Bu kimi suallara cavab tapmaq üçün təşkilatla bağlı bir sıra vacib ziddiyyətli özəlliklər üzərində geniş dayanaq.

Rəsmi İrəvan xeyli vaxtdır ki, "fərqli" xarici siyasət yeritdiyindən və "uğurlar" əldə etdiyindən dəm vururdu. Hakimiyyətə qulluq edən KİV də müxtəlif aspektlərdə Ermənistan rəhbərliyinin "uğurları"ndan yazırdı. Bütün bu yalançı təsəvvürlər Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının Astana sammitində sabun köpüyü kimi dağıldı. Astanadan erməni nümayəndə heyəti məyus qayıtdı. Onlar Ermənistanın mövqeyinin təşkilatda nəzərə alınmadığından gileylidirlər. Əslində isə təşkilat üzvləri reallığa və hüquqi normalara uyğun hərəkət ediblər. Ermənistana anladıblar ki, kollektiv təhlükəsizliyi təmin etmək üçün yaradılan KTMT əsassız erməni iddialarını təmin etməli olan struktur deyil. Burada hər bir üzv dövlətin ilk növbədə kollektiv təhlükəsizliyə verdiyi töhfə əsas sayılır. Bunun fonunda isə KTMT-nin Azərbaycanla maraqlandığı haqqında informasiyalar yayılmağa başlayıb. Belə məlum olur ki, həmin təşkilat öz üzvü Ermənistandan çox Azərbaycana qiymət verir. Məsələnin bu aspektinin geosiyasi məqamları üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duyulur.

Qlobal miqyasda proseslərin sürətli transformasiyası məlumdur. Son zamanlar bunun regional səviyyədə də ciddi təsir göstərməkdə olduğunu mütəxəssislər vurğulayırlar. Həmin bağlılıqda Cənubi Qafqazla ilgili müşahidə edilən hadisələrin geosiyasi qiymətləndirilməsi daha da aktuallaşıb. Bir tərəfdən, ABŞ və Rusiyanın fəallığı, digər tərəfdən isə İrana qarşı sanksiyaların tam olaraq qüvvəyə minməsi ortaya yeni suallar çıxarır. Şübhəsizdir ki, sanksiyalar region ölkələrindən yan keçə bilməz. Artıq mütəxəssislər maliyyə sferasında vəziyyətin dəyişə biləcəyinin ilk işarələrini verirlər. Bu cür məsuliyyətli bir mərhələdə tarixi Dolmabaxça sarayında Türkiyə-Azərbaycan-İran və Türkiyə-Azərbaycan-Gürcüstan görüşünün keçirilməsi çox əhəmiyyətlidir. Ekspertlər həmin hadisələri regional əməkdaşlıqda yeni səhifənin açılması kimi dəyərləndirirlər. Həmin məsələ üzərində geniş dayanmağa böyük ehtiyac görürük.

Amerika Prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun Cənubi Qafqaz turnesi başa çatıb. O, Ermənistandan sonra Gürcüstana gedib və orada iki gün ərzində baş nazir, xarici və daxili işlər nazirləri ilə görüşlər keçirib. Bundan öncə isə C.Bolton İrəvanda Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi ilə təkbətək görüşdən və onunla şam yeməyindən imtina etmişdi. Gürcüstanda isə amerikalı qonaq özünü daha istiqanlı, açıq və ünsiyyətcil aparıb. Bunların fonunda onun Ermənistan və Gürcüstanda etdiyi təkliflərin geosiyasi məzmunu maraq doğurur. C.Bolton İrəvan və Tbilisi qarşısında riyazi teorem kimi həlli çətin görünən tələblər qoyub. İndi hər iki ölkənin rəsmi dairələri "Bolton teoremi"ni həll etmək üzərində baş sındırırlar. Bu məqamın üzərində təhlili dayanmağa ehtiyac görürük.

Son bir neçə gündə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı baş verən proseslər ekspertlərin diqqətini çəkib. Daha doğrusu, ABŞ və Avropanın böyük dövlətlərinin rəsmi olaraq ifadə etdikləri bəzi fikirlər Ermənistanda narahatlıqla qarşılanıb. Amerikanın Ermənistandakı səfiri Riçard Mills İrəvanı tərk etməzdən öncə verdiyi müsahibədə erməniləri münaqişənin mahiyyətini anlamamaqda ittiham edib. Onunla, demək olar ki, eyni vaxtda digər ABŞ rəsmisi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən fikirlər bildirib. Yenə də həmin günlərdə Almaniya hökuməti rəsmi bəyanatında Dağlıq Qarabağı Azərbaycan ərazisi kimi qəbul etdiyini ifadə edib. Bunlarla yanaşı, Fransa Azərbaycanla hərbi əməkdaşlıq edəcək. Ermənistanın bütün iradlarına baxmayaraq, Fransa rəhbərliyi qərarından dönmür. Bütün bunlar nəyi ifadə edir? Cənubi Qafqazda geosiyasi dinamika hansı yeni çalarları kəsb edir? Bu kimi suallar üzərində bir qədər geniş dayanmaq istərdik.

Müasir dünyada konkret proqramların reallaşması asan proses deyil. Bütün bəşəriyyəti bürümüş müxtəlif xarakterli böhranlar qarşıya xeyli çətinliklər çıxarır. Xüsusilə Cənubi Qafqaz regionunda geosiyasi və geoiqtisadi mənzərə xeyli mürəkkəbdir. Təcrübə göstərir ki, Azərbaycanın həyata keçirmək istədiyi hər bir böyük və əhəmiyyətli layihəyə əngəl yaratmaqda maraqlı olan dairələr mövcuddur. Bunu "Əsrin müqaviləsi"ndə, TANAP və TAP-ın razılaşdırılmasında, "Cənub qaz dəhlizi"nin həyata keçirilməsində gördük. Azərbaycanın xaricdə ən böyük investisiya layihəsi olan "Star" neft emalı zavodunun istifadəyə verilməsi bu bağlılıqda çox mühüm geosiyasi və geoiqtisadi hadisədir. Bu barədə zavodun açılışında söylədikləri geniş və dərin məzmunlu nitqlərində Azərbaycan və Türkiyə dövlət başçıları dolğun fikirlər ifadə ediblər. Biz həmin məqamlar üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duyduq.

Qloballaşma dövrü və üçüncü minillik bəşər cəmiyyəti qarşısında yeni çağırışlar, dilemmalar ortaya çıxardı. Heç şübhəsiz ki, günümüzdə ən çox rast gəlinən, eşitdiyimiz ifadə "böhran" sözüdür. Dünya maliyyə böhranı, iqtisadi böhran, beynəlxalq hüququn qarşılaşdığı ədalət böhranı, hətta mənəvi dəyərlərin aşınması böhranı və sonsuz sayda digər məsələlərlə bağlı cəmiyyətin qarşılaşdığı istənilən aktual problemi böhran olaraq qəbul etmək olar. Sual oluna bilər ki, cəmi 20-25 əvvəl qeyd olunan məsələlərə problem kimi yanaşırdılarsa hazırda niyə məhz böhran adlandırılır? Suala birmənalı cavab vermək çətin olsa da, fikrimizcə, hadisələr o qədər dərininə inkişaf edib ki, cəmiyyət artıq ciddi bir seçim qarşısında qalıb: "tamam, yoxsa davam".

Asiyanın ən böyük və potensiallı dövlətlərindən sayılan Hindistanın xarici siyasətində xüsusi hərəkətlilik müşahidə edilməkdədir. Dehli, demək olar ki, qısa müddətdə bir neçə böyük dövlətlə geosiyasi baxımdan əhəmiyyətli olan müzakirələr apardı. Fransa, ABŞ, Yaponiya, Çin, Rusiya kimi güclər Hindistanla əməkdaşlığın perspektivlərini aktiv surətdə müzakirə etdilər. Dehli bir sıra müqavilələr də imzaladı. Onlara dünyanın ayrı-ayrı dövlətləri reaksiya verdilər. O cümlədən ABŞ Dehlini sanksiyalarla hədələdi. Lakin buna baxmayaraq, rəsmi Dehli götürdüyü kursdan dönməyəcəyini yenə bəyanladı. Mütəxəssislər bütün bunları nəzərə alaraq hesab edirlər ki, Hindistan həssas geosiyasi bir məqama yaxınlaşır. Bu dövlətin xarici siyasəti artıq yeni şərtlər altında işləməli olacaq. Həmin prizmadan Hindistan üçün aktual olan geosiyasi faktorlar hansılardır? Bu ölkə kimlərlə strateji tərəfdaş olmalıdır? Bu kimi suallar üzərində ətraflı dayanmağa ehtiyac vardır.

Həqiqəti deməyə hər kəsin cəsarəti çatmır. Hamıdan da ədalət gözləməyin mənası yoxdur. Lakin siyasətlə məşğul olan insan üçün müəyyən siyasi və diplomatik etiket mövcuddur. Konstantin Zatulində bu keyfiyyət yoxdur. O, Rusiya Dövlət Dumasının MDB məsələləri, Avrasiya inteqrasiyası və həmvətənlərlə iş üzrə komitəsinin sədrinin birinci müavinidir. Özü də Avrasiya miqyasında guya inteqrasiya məsələlərinə sorumludur. Bu zat bəyanat verir ki, Ermənistan Azərbaycanı "dağıda bilər". Hansı MDB ölkəsində kimin nə deməsindən asılı olmayaraq, tutduğu vəzifə K.Zatulinin obyektiv, məsuliyyətli və tarazlı ifadələr işlətməsini tələb edir. O, MDB-nin üzvü olan bir ölkənin digərini "dağıda biləcəyi" haqqında sərsəm və əsassız fikirlər ortaya atmamalıdır. Üstəlik, bir adam inteqrasiya və xaricdə yaşayan ruslarla əlaqələrə məsuldursa, o, son dərəcə incə, ehtiyatlı və ədalətli olmalıdır. Bu tezislərin işığında K.Zatulinin söylədiyi bir sıra fikirlərin analizinə ehtiyac duyduq.

Avropa İttifaqına üzv olan bir sıra dövlətlərin rəhbərləri son zamanlar həyəcan təbili çalırlar. Onlar Avropada neonasizmin getdikcə genişləndiyindən narahatlıq duyduqlarını açıq ifadə edirlər. İndi vəziyyət o dərəcəyə çatıb ki, Avropanın liderləri ümidlərini 2019-cu ilin mayında keçiriləcək parlament seçkisinə bağlayıblar. Proqnozlara görə, həmin seçkidə radikal və populist mövqeli namizədlərin qalib gəlməsi ehtimalı az deyil. Daha təhlükəli məqamlardan biri kimi isə bir sıra Aİ ölkəsinin rəsmi olaraq radikallığı və ayrı-seçkiliyi müdafiə etməsi göstərilir. Bu aspektdə Şərqi Avropa ölkələrinin adı daha çox çəkilir. Hətta Brüssel miqrant məsələsinə görə Macarıstana, Çexiyaya və bəzi başqa üzvlərə xəbərdarlıq edib. Lakin, görünür, prosesin qarşısını sadə xəbərdarlıqlarla almaq çox çətindir. Buna görə də Yunanıstan prezidenti açıqca neonasizm təhlükəsindən bəhs edir. Bunların fonunda Aİ-nin gələcək siyasi taleyi necə görünür? Bu sualın cavabı üzərində geniş dayanmağa ehtiyac vardır.