NEWTIMES

İranın paytaxtı Tehran şəhərində Türkiyə, Rusiya və İran prezidentlərinin İdliblə bağlı müzakirələr aparmasına dünya KİV-i böyük maraq göstərib. Tədbirdən dərhal sonra BMT-də də müzakirələr aparılıb. Bu təşkilatın 7 üzvü ayrıca müraciət hazırlayaraq problemin siyasi-diplomatik yolla həll edilməsinin tərəfdarı olduqlarını bildiriblər. Onların sırasında Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və İsveç də vardır. Müraciətdə xüsusi olaraq Türkiyənin danışıqlar yolu ilə münaqişəni həll etmək çağırışına haqq qazandırılıb. Tehran sammitində də R.T.Ərdoğan və V.Putinin İdlib məsələsini siyasi-diplomatik yolla həll etməyə səsləyən fikirlər söyləmələri də təqdir edilib. Bunlarla yanaşı, sammitin yekun bəyannaməsinin müzakirəsi zamanı tərəflər arasında yaşanan diskussiya xarakterli müzakirələrin canlı yayımda izlənməsi geniş əks-səda doğurub. Suriya müxalifətini BMT-də təmsil edən nümayəndə Ankaranın mövqeyinin dəstəklənməsi zərurətini açıq vurğulayıb. O, Türkiyəni Suriyada sülhün olmasına çalışan əsas dövlət adlandırıb. Bütün bunların fonunda Tehran sammitinin geosiyasi əhəmiyyətini qiymətləndirməyə və orada müzakirə edilən məsələləri təhlil etməyə ehtiyac yaranır.

Ekspertlər Amerika və Rusiyanın qlobal geosiyasi nüfuz uğrunda mübarizəsinin yeni mərhələyə qədəm qoyduğu haqqında proqnozlar verirlər. Həmin mövzu xüsusilə Cenevrədə ABŞ Prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonla Rusiyanın Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşevin keçirdiyi görüşdən sonra daha da aktuallaşıb. Məsələ ondan ibarətdir ki, tərəflər heç bir razılıq əldə edə bilməyiblər. Lakin bir sıra məsələlərin müzakirəsini dərindən apardıqlarını ifadə ediblər. Belə qənaət yaranır ki, Bolton-Patruşev görüşü əsas olaraq tərəflərin öz mövqelərini daha aydın ifadə etmək aspektindən maraqlı olub. Bu məqamın özünün də geosiyasi əhəmiyyəti vardır. Çünki dünyanın iki böyük dövlətinin hazırda cərəyan edən geosiyasi proseslərə verdikləri qiymət həmişə maraqlı və əhəmiyyətlidir. Həmin kontekstdə Cenevrə görüşünün geosiyasi analizinə ciddi ehtiyac duyulur.

Qərbin bir sıra aparıcı nəşrləri avqustun 28-də Milan şəhərində olan bir görüşlə bağlı geniş informasiyalar yaymaqdadırlar. Görüş Macarıstanın baş naziri Viktor Orban ilə İtaliyanın daxili işlər naziri Matteo Salvini arasında olub. Vəzifə fərqinə baxmayaraq, hər ikisi partiya lideridir. Müzakirələri də məhz partiya liderləri kimi aparıblar. Qərb KİV-ləri bu məqama əsasən yazır ki, məsələ, ümumiyyətlə, Avropa İttifaqının gələcək siyasi təşkilatlanması ilə əlaqədardır. Məsələn, "The Wall Street Journal", "El País", "Le Figaro" kimi nəşrlərdə mövzuya aid analitik məqalələr dərc edilib. Ekspertlər hesab edirlər ki, mübarizə Avropa İttifaqının açıq və ya qapalı təşkilat olması və burada avropaçılığın, yaxud suverenliyin üstünlük təşkil etməsi dilemması ilə bağlıdır. Bu kontekstdə Milan görüşünün fonunda Aİ-nin gələcək taleyi və onun geosiyasi təsirləri üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac duyulur.

Son vaxtlar Ermənistanın siyasi və ekspert dairələrində "Şərq tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində 2017-ci ildə İrəvanla Brüssel arasında imzalanmış "geniş və hərtərəfli əməkdaşlıqla" bağlı sənəd geniş müzakirə olunur. Ekspertlər həmin sənədin konkret bəndlərini təhlil ediblər. Belə qənaətə gəlinib ki, əslində, "geniş və hərtərəfli" ifadəsi rəmzi xarakter daşıyıb, real bazaya malik deyil. Ermənistan Avropa İttifaqı ilə həqiqi əməkdaşlıq etmək imkanlarına malik deyil. Tərəflər, sadəcə, bir-birlərinə formal əlaqələr prizmasından yanaşırlar. Bunun isə praktiki nəticəsi ola bilməz. Məsələ ondan ibarətdir ki, Ermənistan Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvü kimi əsas əməkdaşlıq istiqamətini birdəfəlik seçib. Onun bu təşkilatdan çıxması perspektivdə belə mümkün deyil. Çünki Kreml Ermənistanın təsir altından çıxmasına qətiyyən imkan verməz. Bununla yanaşı, Ermənistan geosiyasi aspektdə özünü xeyli dolaşdırıb. O, obrazlı desək, növbəti dəfə quyuya düşüb. Bu kimi məsələlərin analizi maraqlı olardı.

Rəsmi Vaşinqtonun İrana qarşı sanksiyalar bərpa etməsinin əks-sədası davam edir. Bir sıra böyük dövlətlər, o cümlədən Avropa İttifaqı ölkələri çətin vəziyyətlə üz-üzə qalıblar. Hazırda supergüclər arasında bu sanksiyalarla bağlı müzakirələr davam edir. Avropanın bir sıra şirkətləri İranı tərk edirlər. Bəziləri isə bütün risklərə rəğmən, orada qalırlar. Rusiya ənənəvi olaraq bu sanksiyalara qoşulmur. Türkiyə-ABŞ münasibətlərində də İrana qaşı sanksiyalar daha təsirli rol oynamağa başlayır. Bütövlükdə Yaxın Şərq bu addımın ciddi təsiri altında düşməkdədir. Və bu, yalnız iqtisadi sahə ilə məhdudlaşmır. İndi ekspertlər təhlükəsizlik istiqamətində də gözlənilməz addımların ola biləcəyini istisna etmirlər. Bir sıra mətbu nəşrlər bu bağlılıqda İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun gizli surətdə Misirə gələrək dövlət başçısı Əbdülfəttah əl-Sisi ilə görüşməsini vurğulayırlar. Bütün bu proseslərin fonunda Amerika Prezidenti Donald Trampın xüsusi qeydlə "Cənub qaz dəhlizi"ni sanksiyalardan kənarda saxlaması son dərəcə ciddi əhəmiyyət kəsb edən tarixi hadisədir. Mütəxəssislər bunun iqtisadi, siyasi, geosiyasi və təhlükəsizlik aspektlərini analiz edir, müəyyən proqnozlar verirlər. Biz məsələnin bu aspekti üzərində geniş dayanmağı lazım bildik.

Bir çox ekspertlər, dünyanın aparıcı siyasi təhlil mərkəzləri müasir dünya düzənini xarakterizə etməyə çalışırlar. Onların qiymətləndirmələri bir sıra hallarda kəskin fərqlənir. Bəzən bir-biri ilə daban-dabana zidd proqnozlar verilir. Bu cür vəziyyət hər şeydən öncə ona dəlalət edir ki, hazırkı dönəmdə qlobal dünya düzəni haqqında konkret mövqe yoxdur. Onun kökü isə dünyanın qarışıq və ziddiyyətli geosiyasi situasiyada olmasındadır. Mütəxəssislər bu kimi ziddiyyətlər kontekstində müasir dünyanın geosiyasi nizamını xarakterizə etməyə cəhd göstərirlər. O cümlədən geosiyasi termin kimi dəbdə olan "liberal dünya nizamı"nın özəllikləri haqqında fikir yürüdülür. Ümumiyyətlə götürdükdə, problemin bu aspekti asan izah edilən deyil. Onun üzərində daha geniş kontekstdə dayanmaq zərurəti vardır.

ABŞ mətbuatı Vaşinqtonun Yaxın Şərqdə yeni layihə həyata keçirməyə hazırlaşdığı barədə informasiyalar yaymaqdadır. Belə bir fikir irəli sürülür ki, Amerika bir neçə ərəb ölkəsindən ibarət antiiran mahiyyətli yeni hərbi blok formalaşdırmağı düşünür. Hətta bu ilin payızında həmin məsələnin müzakirəsi nəzərdə tutulur. Amerika ərəb dövlətlərinin sammitini təşkil etməyi düşünür. Ancaq hansı müsəlman ölkəsinin bu prosesdə iştirak edəcəyi məsələsi aydın deyil. Yayılan informasiyalarda adı çəkilən ərəb dövlətlərinin həm bir-birinə, həm də İrana münasibətində qaranlıq məqamlar az deyil. Buna baxmayaraq, belə bir informasiyanın yayılmasının özü təhlükəlidir. Burada siyasi, ideoloji, diplomatik və hərbi faktorların qarşılıqlı təsirlərini nəzərə almaq gərəkdir. Özü də bu faktorların məzhəb bölgüsü kimi çox təhlükəli bir məqama necə təsir edə biləcəyi aydınlaşmalıdır. Bütün bunların fonunda "Ərəb NATO"su kimi ideyaların mümkün geosiyasi nəticələri üzərində dayanmağa ehtiyac görürük.

Ermənistan bir müddətdir ki, narahat siyasi həyat yaşayır. Orada küçə etirazları üzərində hakimiyyətə gələn qüvvə qaranlıq məqamlarla dolu addımlar atır. Bu da Ermənistanın ən yaxın müttəfiqi olan Rusiya kimi dövlətin rəhbərliyini düşündürür. Bir neçə gün əvvəl Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Ermənistanda yeni hakimiyyətin atdığı addımlarla bağlı fikir bildirməklə Kremlin mövqeyini konkret ifadə etmiş oldu. Məlum olur ki, Nikol Paşinyan Rusiya rəhbərliyinə verdiyi vədlərə əməl etmək fikrində deyil. Bütün bunların fonunda rəsmi İrəvanın S.Lavrovun sözlərinə sərt reaksiya verməsi və N.Paşinyanın insanları yenidən mitinqə çağırması müəyyən şübhələr yaradır. Belə təəssürat oyanır ki, Ermənistanın yeni hakimiyyəti ikili oyun aparır və onun başlıca mahiyyəti Rusiyaya arxadan zərbə endirməkdən ibarətdir. Məsələnin bu aspekti üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac duyuruq.

Dövlət başçısı İlham Əliyevin Fransaya səfəri ilə bağlı analizlər davam edir. Müxtəlif "beyin mərkəzləri" və KİV orqanları bunun arxasında dayanan məqamları müəyyənləşdirməyə çalışırlar. Məsələnin geosiyasi aspektinə xüsusi diqqət yetirilir. Bunlar da səbəbsiz deyil. Çünki İlham Əliyevin Parisdə müzakirə etdiyi problemlər və əməkdaşlıqla bağlı əldə etdiyi nailiyyətlər regional və qlobal miqyasda geosiyasi əhəmiyyəti olan məqamlarla sıx bağlıdır. Burada həm Avropanın böyük dövlətlərindən biri ilə Cənubi Qafqazın lider ölkəsi arasında qarşılıqlı münasibətlərin gələcək inkişaf istiqamətlərinin nəzəri aspektləri aktualdır, həm də həmin prosesin bütövlükdə qlobal geosiyasi mənzərəyə mümkün təsirləri məsələsi əhəmiyyətlidir. Bunların fonunda Fransa səfərinə Ermənistanın qısqanc münasibətinin müxtəlif cəhətləri maraq doğurur. Həmin kontekstdə biz səfərin geosiyasi təhlilini vacib hesab edirik.

Azərbaycanla Avropa ölkələri arasında geniş əməkdaşlıq mövcuddur. Bakı Aİ üzvü olan 9 dövlətlə strateji tərəfdaşlıq sənədi imzalayıb. Ticari sahədə də Azərbaycanın əsas tərəfdaşı Avropa ölkələridir. Rəsmi Bakı Aİ üzvləri ilə əlaqələri həm ikitərəfli, həm də çoxtərəfli formatda qurur. Bakının ATƏT, AŞPA və başqa Avropa qurumları ilə sıx əməkdaşlığı sirr deyil. Bunların fonunda Azərbaycanın İtaliya ilə əlaqələri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunun tarixi ilə yanaşı, müasir geosiyasi reallıqlar baxımından da ciddi əsasları var. Həmin prizmadan İtaliya Prezidentinin Azərbaycana səfərinin geosiyasi təhlili aktuallıq kəsb edir. Biz bununla bağlı başlıca məqamları iki ölkənin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq xətti çərçivəsində vurğulamaq istərdik.