NEWTIMES

Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqını tərk etmək qərarına gəlməsi Qərbdə ciddi siyasi, ideoloji və geosiyasi əks-səda doğurub. Mütəxəssislər bu hadisənin bütövlükdə təşkilatın taleyinə təsiri ilə bağlı təhlillər aparır və proqnozlar verirlər. Maraqlıdır ki, hələlik üstünlük verilən konkret ssenari yoxdur. Aİ-nin gələcəyi ilə əlaqəli bir qeyri-müəyyənliyin hökm sürdüyü göz önündədir. Lakin əksər ekspertlərin razılaşdığı bir məqam mövcuddur – "Brexit" adi hadisə deyil, Aİ daxilində uzun illərdir yığılıb qalan prinsipial əhəmiyyətli ziddiyyətlərin məntiqi nəticəsidir. Bu baxımdan Aİ-nin siyasi, ideoloji və institusional transformasiyaya uğramasından başqa yolunun olmadığını söyləmək mümkündür. Dəyişikliklərin səviyyəsi və mexanizmləri hələ də müzakirə mövzusudur. Aydındır ki, Avropa geosiyasi və siyasi yol ayrıcındadır. Onun seçim etmək hüququ var. Bundan istifadə məsələsinin hansı çərçivədə olacağı isə müəyyənləşməyib. Bu səbəbdən bir neçə tendensiyadan danışmaq olar.

Avropa İttifaqının (Aİ) gələcək taleyi ilə bağlı müxtəlif proqnozlar səsləndirilir. Analitiklər təşkilatın daxili ziddiyyətlərinin kəskinləşdiyi barədə fikir söyləyirlər. Bu sırada Böyük Britaniyanın Aİ-dən çıxmağı nəzərdə tutan və "Brexit" adlanan hadisəni ortaya atmasına müxtəlif münasibətlər bildirilir. Ekspertlər hesab edirlər ki, bu, hər hansı bir dövlətin təşkilatı tərk etməsi ilə deyil, daha dərin və geniş geosiyasi proseslərlə bağlı olan məsələdir. Həmin kontekstdə London-Paris-Berlin siyasi xəttində baş verənlər maraq doğurur. Onlar arasında nüfuz uğrunda rəqabətin yeni səviyyəyə yüksəldiyi vurğulanır. Faktiki olaraq, Avropada yeni siyasi oyunlara başlayıblar. Bunun Aİ üçün hansı nəticələr verə biləcəyi analitiklərin diqqətini çəkir. Eyni zamanda, qlobal siyasətdə hansı trendlərin meydana gələ biləcəyi də aktuallıq kəsb edir. Şübhəsiz ki, bütün bunların müxtəlif regionlarda, o cümlədən Cənubi Qafqazda geosiyasi vəziyyətə təsiri istisna deyil.

Mütəxəssislər Avropa İttifaqının 2016-cı ildə qarşılaşa biləcəyi çətinlikləri təhlil edib, onların müxtəlif xarakterli olacağını vurğulayırlar. Təşkilatın durumuna mənfi təsir göstərən amillər arasında ekspertlər geosiyasi, iqtisadi, ideoloji və maliyyə problemlərini qeyd edirlər. Həmin kontekstdə problemlərin əksəriyyətinin mənbəyinin Brüsselin yanlış siyasətindən qaynaqlandığını demək gərəkdir. Belə ki, ikili standartlar siyasəti Aİ-nin cəlbediciliyini xeyli aşağı salmaqdadır. Maliyyə böhranı da burada öz rolunu oynayır. Bunlardan əlavə, Avropa üçün faşizm, irqçilik, antisemitizm, islamofobiya və ksenofobiya da real təhlükələr yaratmaqdadır. Miqrantlara qarşı dözümsüzlük göstərməklə, Aİ ölkələri nüfuzdan düşürlər. Bütün bunların fonunda təşkilatın geosiyasi dilemma ilə üz-üzə qaldığı nəticəsini çıxarmaq olar. Bu məqam qarşıdakı illərdə özünü daha qabarıq göstərə bilər.

Bəşəriyyətin inteqrasiyaya daha çox ehtiyacı olduğu bir dövrdə mövcud siyasi birliklərin taleyi mütəxəssisləri düşündürür. Avropa İttifaqı (Aİ) bir zamanlar geosiyasi, siyasi-iqtisadi və mədəni aspektlərdə perspektivli bir təşkilat kimi qəbul edilirdi. Son dövrlərdə isə mütəxəssislər daha çox onun qarşılaşdığı problemlərdən danışırlar. İllərdir davam edən maliyyə böhranı, iqtisadi tənəzzül, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin aşınması, cəmiyyətlərdə radikal əhval-ruhiyyənin artması artıq təsadüfi sayılmır. Əksinə, bu proseslərin Aİ-nin bir struktur olaraq gələcək taleyinə mümkün təsir istiqamətləri təhlil edilir. Yanaşmalar fərqlidir. Nəticələr də fərqlidir. Ancaq görünən odur ki, Aİ tarixinin ən çətin mərhələsini yaşayır. Sabah bu qurumun taleyi necə olacaq? Çətin ki, bu suala birmənalı cavab verən avropalı tapılsın. Eyni zamanda, onların həmin məsələ ilə bağlı narahatlıqları da azalmır.

Son dövrlərdə Qərbin qlobal siyasətdə oynadığı rol haqqında fərqli fikirlər səsləndirilir. Bu kontekstdə Avropa İttifaqının gələcək taleyi ilə əlaqədar müxtəlif ssenarilərdən bəhs edilir. Bu məsələnin gündəmə gəlməsi təsadüfi deyil. Uzun illərdir ki, Aİ-nin daxili və xarici siyasətində ziddiyyətlər özünü göstərməkdədir. Lakin təəssüflə deməliyik ki, bu təşkilatın rəsmi şəxsləri yaranmış vəziyyəti obyektiv qiymətləndirib, çıxış yollarını axtarmır, əksinə, müxtəlif regionlara münasibətdə qərəzli və ədalətsiz mövqe tutmaqda davam edirlər. Bu, daha çox postsovet məkanı ölkələri istiqamətində aparılan siyasətdə özünü göstərir. Akademik Ramiz Mehdiyev həmin məsələni geosiyasətin müasir nəzəri-metodoloji prinsipləri prizmasından təhlil edir və bir sıra çox maraqlı yeni ideyalar irəli sürür. Tərəddüd etmədən, akademikin həmin fikirlərini müasir geosiyasətə nəzəri və praktiki töhfə hesab etmək olar.

Avropa Parlamenti vasitəsilə Azərbaycana qarşı qərəzli münasibətini bir daha göstərən Avropa yenidən eyni səhvi buraxdı. Provokasiya məzmunlu qətnamə Avropanın ali qanunverici orqanının böyük əksəriyyəti tərəfindən dəstəkləndi. Azərbaycan haqqında belə bir sənədin qəbul edilməsi ümumilikdə Avropanın siyasətində neqativ meyllərin artdığını göstərir. Belə bir təəssürat yaranır ki, iqtisadi böhran, maliyyə qeyri-sabitliyi, indi isə miqrasiya xaosunda boğulan Avropa bütün bu mühüm problemləri həll etməyə o qədər də tələsmir, əksinə, başqa bir dövlətin daxili işlərinə müdaxilə və "demokratiya və seçim azadlığı" prinsiplərini təlqin etmək onun üçün daha vacibdir.

Aİ-nin son zamanlar bir çox problemlərlə üzləşdiyi barədə informasiyalar yayılır. Təşkilat daxilində meydana çıxan problemlər öz həllini tapmır. Burada separatizm meylləri, bir sıra dövlətlərin müstəqil siyasət yeritmək iddiası, milliyyətçiliyin radikal məzmun alması, işsizlik kimi məsələlər ön plana çıxıb. Onları aradan qaldıra biləcək səmərəli proqramlar isə hələ ki, yoxdur. Üstəlik, xarici siyasətdə də müəyyən mürəkkəbliklər üzə çıxmağa başlayıb. Belə ki, Ukrayna böhranının fonunda Aİ-nin Rusiya ilə münasibətləri necə qurmalı olduğunu Brüssel özü üçün aydınlaşdırmayıb. Mütəxəssislər təşkilatın xarici siyasətində prinsiplərin yeniləşdirilməsinə tələbin olduğundan danışırlar. Lakin Avropa buna hazırdırmı?

Avropa İttifaqının siyasətində qeyri-müəyyənliklər qalmaqdadır. Ona bütövlükdə təşkilatın postsovet məkanında həyata keçirdiyi siyasət kontekstində baxmaq olar. Hazırkı mərhələdə Aİ bu istiqamətdə xeyli problemlərlə üzləşib, onların necə və nə zaman aradan qaldırılacağı məsələsi isə açıqdır. Brüssel hələlik yaranmış vəziyyəti dəyişməyə nail ola bilmir. Eyni zamanda, Aİ üçün həmin geosiyasi məkanda digər böyük güclərin daha da fəallaşması ciddi rəqabət mühiti formalaşdırır. Onun məzmunu ilə bağlı hələ ki, birmənalı fikir yoxdur. Bəzi mütəxəssislərin sözlərinə görə, ekspertlərin əksəriyyəti "geosiyasi illüziya"ya qapılıb. Reallıqda Rusiya və Çin ABŞ-ın uzun illərdir yaratdığı geosiyasi sistem çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər. Belə şəraitdə təşkilatın hansı siyasi kursa üstünlük verəcəyini demək çətindir. Lakin Aİ-nin postsovet məkanı uğrunda geosiyasi mübarizəsini davam etdirəcəyi haqqında fikir söyləmək mümkündür.

Avropa İttifaqı son 25 ildə genişlənmə istiqamətində müəyyən addımlar atıb ki, bu da bir sıra problemlər meydana gətirib. Yuqoslaviyanın bölünməsində Aİ birbaşa iştirak edib. Təşkilatın genişlənmə siyasəti son nəticədə Ukrayna böhranına gətirib çıxarıb. Afrikanın şimalında, Suriya, İraq və Əfqanıstanda baş verən proseslərdə Aİ-nin öz rolu vardır. Sürix protokollarının imzalanmasında, Ermənistan-Türkiyə sərhədlərinin açılması məsələsində bu təşkilatın canfəşanlığı yaddan çıxmayıb. Brüssel həmin məsələdə Türkiyəyə xeyli təzyiqlər edib. Bütün bunlar onu təsdiqləyir ki, Aİ üçün digər istiqamətlərlə yanaşı, postsovet məkanının da əhəmiyyəti artıb. Təşkilatın bu istiqamətdə yeritdiyi siyasətin mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olması da elə məhz bununla izah olunur. Təhlil göstərir ki, buradakı mənzərə heç də tam aydın deyil. Aİ-nin yol verdiyi səhvlər və bir çox digər amillər vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirib. Bu faktorların prizmasından Brüsselin nə kimi addımlar atacağı maraq doğurur.

Uzun illərdir ki, Türkiyənin Avropa İttifaqına üzvlüyü məsələsi gündəmdədir. Lakin məsələ hələlik həllini tapmayıb. Meydana müxtəlif ziddiyyətlər çıxır. Aİ bəhanələrlə məsələnin həllini uzadır. Təşkilatın 2014-cü il Türkiyə hesabatı bunların fonunda ekspertlərin marağına səbəb olub. Rəsmi Ankara onu "tarazlı və obyektiv" adlandırıb. Bununla yanaşı, tərəflər arasında ciddi fikir ayrılıqlarının da olduğu məlumdur. Bu baxımdan Türkiyənin Aİ strategiyası hansı məqamları özündə birləşdirir? Yaxın perspektivdə bu ölkənin həmin təşkilata üzv olması ehtimalı mövcuddurmu? Bu kimi sualların aktuallığı şübhə doğurmur. Eyni zamanda, Ankaranın Aİ-yə üzvlüklə bağlı yeni strategiya hazırlaması bu məsələyə müəyyən aydınlıq gətirə bilər.